ოსური ნადიმი

ლევან სეფისკვერაძე

საქართველოში მცხოვრები ოსებისათვის სუფრის ტრადიციები ყოველთვის ისეთივე წმიდათაწმიდა იყო, როგორც ქართველებისათვის. დიგორისა (შიდა ქართლის ცენტრალურ ნაწილში მცხოვრები ოსები) და ალანების (კავკასიონის ჩრდილოეთით მცხოვრები ოსები) სუფრული ადათები და ტრადიციები ქართულის მსგავსად წარმართული და ქრისტიანული კულტურის ნაზავს წარმოადგენს და შესაბამისად, საფუძველიც უძველესი აქვს.

სერგო ქარქუსოვი - ოსური ლუდის ოსტატი

სამაჩაბლოელი ოსები - ხაბაროვები, კოკოევები, ჯიოევები, ქარქუსოვები და სხვები, შიდა ქართლში ცნობილ თამადებად ითვლებოდნენ და ამ გვარის ხალხს სუფრის წინამძღოლებად ქართველებიც ხშირად ნიშნავდნენ ხოლმე. ოსები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა წარმომადგენლების, ხევსურების, თუშების, მთიულების, მოხევეების და ფშაველების მსგავსად, ძირითადად არყისა და ლუდის დაყენების უძველეს ტექნოლოგიას ფლობენ. სამაჩაბლოში დღესაც შეიძლება მოისმინოთ ლეგენდად ქცეული ამბავი ჯაველ სერგო ქარქუსოვზე, რომელიც მთელს ლიახვის ხეობაში განთქმულ შავ ოსურ ლუდს, "აბიქას" ამზადებდა და მისი გაკეთებული სასმელის დასაგემოვნებლად თუ შესაძენად ჯავაში იმერეთიდანაც კი ჩადიოდა ლუდის მოყვარული ხალხი.

ნუგზარ მაისურაძე, სამაჩაბლოელი გლეხი: "ქარქუსოვის ლუდი მარტო ჩვენს ხეობაში კი არა, მთელს საქართველოში იყო განთქმული წინა საუკუნის დასაწყისში. მამაჩემისაგან გამიგონია, რომ თურმე სერგო ქარქუსოვი ერთი უშვილძირო კაცი იყო, რომელიც სოფლისაგან მოშორებით ტყისპირას მარტო ცხოვრობდა და მთელი მისი ცხოვრების აზრი ლუდის ხარშვა იყო. ამ ლუდით ხალხი არა მარტო თვრებოდა, თურმე მკურნალობდა კიდეც. ვისაც თირკმელები აწუხებდა, დღეში ერთ ღვინის ჭიქა შავ ლუდს სვამდა და ასე იკურნებოდა. როდესაც კომუნისტები მოვიდნენ, ქარქუსოვისათვის ლუდის გაყიდვა აუკრძალავთ, აქაოდა ვაჭრობა კაპიტალისტურიაო, მაგრამ ჩუმ-ჩუმად მაინც აყენებდა ლუდს. მოხუცი სერგო ქარქუსოვი 40-იან წლებში გარდაიცვალა. მისი საქმე რამდენიმე ადამიანმა გააგრძელა, მაგრამ ყველა ამბობდა, რომ მათი დაყენებული ლუდი მაინც ვერ იყო ისეთი კარგი, როგორიც სერგოსი. როცა ცხინვალში ლუდის ქარხანა გაიხსნა, იქ დამზადებული ლუდი ჩვეულებრივი "ქალაქური ლუდი" იყო და ნამდვილ ოსურ ლუდთან არანაირი კავშირი არ ჰქონდა"

ოსურ სუფრაზე ლუდი და არაყი თითქმის იდენტური დანიშნულების სასმელებად ითვლება. ლუდით ჩვეულებრივად ილოცება ახლადმონათლული ბავშვი, იუბილარი თუ სიძე-პატარძალი. დიდი სუფრის გაშლის შემთხვევაში ოსები ყოველთვის ანგარიშს უწვდნენ ღვინის მოყვარულ ქართველ თანამესუფრეებს და მათთვის სპეციალურად ყიდულობდნენ ღვინოს ქართულ სოფლებში.

სადაც ბარაქა არაა, იქ არც მშვიდობაა

დიდი და პატარა ლიახვისა და ფრონის ხეობაში გაშლილ სუფრას თუკი ოსი და ქართველი თანამეინახენი უსხდნენ, ოსი ეროვნების თამადა მოადგილედ ყოველთვის ქართველს ნიშნავდა. ასევე იქცეოდა ქართველი თამადაც. სამაჩაბლოელების განმარტებით, ეს არ კეთდებოდა მხოლოდ იმიტომ, რომ სუფრაზე ეთნიკური დაპირისპირება გამორიცხულიყო. ამ ტრადიციის ფესვები უფრო ძველ დროში უნდა ვეძიოთ. საუბარია მე-18 საუკუნეზე, როდესაც შიდა ქართლში დიგორის ტომის ოსები მასიურად დასახლდნენ. იმ პერიოდში, ქართველებსა და ოსებს ერთმანეთის ენა არ ესმოდათ და სწორედ ამიტომ სუფრის ორი, ქართველი და ოსი წინამძღოლი უნდა ჰყოლოდა.

ნიკოლოზ თედეევი, სამაჩაბლოელი გლეხი: "ჩვენთან სუფრაზე პირველი ბარაქის სადღეგრძელო ისმევა. სადაც ბარაქა არაა, იქ არც მშვიდობაა. მერე წარსულებს და ჩვენს შვილებს ვლოცავთ. ამის შემდეგ კი ყველა სადღეგრძელო თითქმის ქართული სუფრის მსგავსი თანამიმდევრობით ილევა. ჯავაში იციან თქმა - ჭიქის მომრევები ვიყოთო. თუ ვაჟკაცები ვართ და თუ მაგრები ვართ, ჭიქას არ უნდა დავეძლევინოთ, ანუ, სასმელმა არ უნდა გვაჯობოსო. ჩვენში მამაკაცის მხრიდან სასმლის არდალევა დიდ სირცხვილად ითვლება. გარდა იმ შემთხვევისა, თუ კაცი ავადაა, ან ლოთია და სოფლის უხუცესებისათვის რაღაც დროის მანძილზე სასმელთან მიუკარებლობის პირობა აქვს მიცემული. სხვა შემთხვევაში ლუდზე ან არაყზე უარის მთქმელ კაცს დასცინიან ხოლმე და ხშირად სუფრიდანაც გაუგდიათ. სულაც არაა აუცილებალი ოსურ სუფრაზე არჩეული თამადა სმაში გამოცდილი, ხანშიშესული კაცი იყოს. თამადად სშირად სუფრაზე მსხდომთაგან ყველაზე ახალგაზრდას არჩევენ, რადგან არსებობს აზრი, რომ ახალგაზრდა ყოველთვის რაღაცა ახალს იტყვის, სხვანაირად იტყვის და ქეიფი უფრო საინტერესო იქნება. თუ სუფრის წევრს დალევა აღარ შეუძლია, უნდა წამოდგეს და ყველას გასაგონად თქვას, რომ სმას ვეღარ გააგრძელებს. სუფრაზე სასმელის "მოპარვა" ოსებში დანაშაულად და უსინდისობად იშვლება და თუკი კაცი ასეთ რამეში ერთხელ მაინც გამოიჭირეს, მერე შეიძლება საერთოდ აღარ მიიწვიონ სუფრაზე. ოსებს ბევრი გამოცდილი თამადა გვყავდა. მარტო 1996 წელს გარდაცვლილი ევგენი კოკოევი რად ღირს?! მაგისი წაყვანილი არც ერთი სუფრა არ ჰგავდა ერთმანეთს და ვის ქორწილშიც ის იყო თამადა, ეს ადამიანები დღესაც ამაყობენ ამით. ევგენის მარტო ჩვენს მხარეში კი არა, გორში და ქარელშიც კი იწვევდნენ თამადად. როცა დრო აირია და ცხინვალში ომი დაიწყო, უკვე მოხუცი ევგენი კოკოევი მაინც მაგრად სვამდა და ქართველებთანაც არაერთხელ უქეიფია"

როგორ მოატყუეს გორბაჩოვი ოსებმა

სამაჩაბლოელი ოსები დღესაც იხენებენ ერთ მართლაც საინტერესო შემთხვევას, რომელიც წინა საუკუნის 80-იან წლებში საბჭოთა კავშირში შემოღებულ ე.წ. მშრალ კანონს უკავშირდება. როდესაც საბჭოთა კავშირის მაშინდელმა ხელმძღვანელმა მიხეილ გორბაჩოვმა, მთელს ქვეყანაში აკრძალა არყის გამოხდა და მოსახლეობისათვის არყის სახდელი ქვაბების ჩამორთმევა და ჯარიმის დაწესება დაიწყო, ამ ამბავმა, როგორც ჩანს, ძალიან გააღიზიანა ტრადიციულად არყის მოყვარული ოსები. ამიტომ ზნაურის რაიონის სოფელ ხეთაგუროვოში მცხოვრებმა ოსებმა ეშმაკობას მიმართეს და მთელი სოფლის საარაყე ქვებები და სახდელი დანადგარები სოფლისაგან მოშორებით ტყეში გადამალეს. როდესაც არაყის ხდის სეზონი დადგა, ხეთაგუროველებმა მთელი საარაყე ნედლეული სამ ურემზე დააწყვეს და სანდო ადამიანებს გაატანეს ტყეში. თურმე მთელი ორი კვირა ტყეში საიდუმლოდ ხდიდნენ მთელი სოფლის არაყს და სახელმწიფოს მიერ დაწესებული ტოტალური კონტროლის მიუხედავად, ამ სოფლის მთავარ დღესასწაულზე, 23 ნოემბრის გიორგობაზე ხეთაგუროველ ოსებს იმდენი არაყი ჰქონიათ, რომ მათთან არაყის სასესხებლად და საყიდლად სხვა სოფლებიდანაც კი მიდიოდნენ.

კობა მაისურაძე, დიდი ლიახვის ხეობის მკვიდრი, ისტორიკოსი: "ჯაველი, ზნაურელი და ცხინვალელი ოსების სუფრული ტრადიციები და სასმელთან დამოკიდებულება ერთმანეთისაგან განსხვავებულია. ქალაქ ცხინვალში და ქალაქთან ახლოსმდებარე ოსურ სოფლებში ვაზის ქართლური ჯიშები ჩვეულებრივად ხარობს და ამიტომ, სუფრაზე ცხინვალელების მთავარი სასმელი მაინც ღვინოა. ამ ოსებს ლუდიც უყვართ, მაგრამ ლუდის დაყენების ტრადიცია თითქმის დავიწყებული აქვთ და მის შესაძენად ჯავის მაღალმთიან სოფლებში უწევთ წასვლა. ცხინვალელი ოსების სუფრის წესი თითქმის მთლიანად ქართულია. მშობლების, დედმამიშვილების, წინაპრების, წარსულების სადღეგრძელოები მათთვისაც აუცილებლად ითვლება. კონფლიქტის დაწყებამდე საქართველოს სადღეგრძელოსაც კი სვავდნენ ხოლმე, მაგრამ მერე, რა თქმა უნდა, ამ სადღეგრძელოს აღარ ამბობდნენ. ზნაურელი ოსების სუფრის წესიც ჰგავს ქართულს, მაგრამ იმ განსხვავებით, რომ ზნაურელების წესი მთიულურს უფრო ჰგავს, ვიდრე ქართლურს. ეს ალბათ იმის გამოა, რომ ზნაურელების მთავარი სასმელი ლუდი და არაყია და მათი ცხოვრების წესი მთიულურს ძალიან მოგაგონებთ. ჯაველები ყველაზე მეტად ინარჩუნებენ უძველეს ოსურ ტრადიციებს. მათშიცაა ბევრი ქართული ელემენტი, მაგრამ ადვილად შეამჩნევთ, რომ ისინი წარმართულ ქართულ ტრადიციებს უფრო უკავშირდება, ვიდრე შემდგომი პერიოდისას. მათი ენაც უფრო განსხვავებული და ძველი ოსური ენის პირდაპირი მემკვიდრეა. თუ ნამდვილი ოსური ლუდის დალევა გინდათ, ჯავაში უნდა ახვიდეთ. ვლადიკავკაზელი ოსებიც კი აღიარებენ, რომ ნამდვილი ოსური ლუდი დღეს მხოლოდ ჯავაში კეთდება"

კასრში ჩამწყვდეული არამსმელი

უკვე ვთქვით, რომ ოსებში მამაკაცისათვის სასმელზე უარის თქმა დიდ სირცხვილად ითვლება. მამები ყველანაირად ცდილობენ, რომ თავიანთ ვაჟიშვლებს სუფრის ტრადიციები ადრეულ ასაკიდანვე შეაყვარონ, მაგრამ ყველა შვილი როდი ემორჩილება მამის სურვილს. არსებობს ლეგენდად ქცეული ამბავი ერთ ჯაველ მამაზე, რომელიც იძულებული გამხდარა, თავისი არამსმელი შვილი, ცოტა არ იყოს, უცნაური მეთოდით გამოესწორებინა. ლუდთან მწყრალად მყოფი შვილის გამო ახლობლებისაგან დაცინვით გაბეზრებულმა მამამ, თავის ბიჭს რაკი სიტყვით ვერაფერი გააგებინა, იძულებული გახდა მისთვის ლუდი ძალით შეეყვარებინა და თავისი ვაჟი ნალუდარ, ლუდის სუნით გაჯერებულ დიდ კასრში ჩაამწყვდია და სარქველი ლურსმნებით დააჭედა. ორი დღეღამის მანძილზე იყო ნალუდარ კასრში გამომწყვდეული არამსმელი შვილი და როდესაც ორი დღის შემდეგ მამამ სარქველი მოხადა, ლუდის ოხშივარისაგან მისი შვილი ისეთი მთვრალი დახვდა, რომ მერე ნაბახუსევიდან გამოსასვლელად არაყი თავად მოსთხოვა მამამისს. ამის შემდეგ ყველაფერი ისე წარიმართა, როგორც მამას გაუხარდებოდა. შვილმაც სმა დაიწყო და მასაც აღარ მოუწია ახალი კასრის ძებნა. ამ ამბის გამო ქართლში დღესაც არსებობს გამოთქმა: "მაგისათვის ოსის კასრი ზედგამოჭრილიაო". ამ სიტყვებს ქართლელები ისეთი ადამიანის მიმართ ამბობენ, რომელიც სასმელს არ სვამს და მისი ახლობლები ასე ხუმრობით "ემუქრებიან".

გაცვლა ქართულ-ოსურად

დღეს ოსებში ძირითადად ორი კატეგორიის ლუდს ხარშავენ. განსაკუთრებით პოპულარულია მუქი შავი შეფერილობის სქელი ლუდი, რომელსაც ოსები ქერის, ალაოსა და შავი პურის ქერქისაგან ამზადებენ და მუხის ხის კასრებში აყენებენ. როგორც სამაჩაბლოელი ოსები ამბობენ, ადრე, დაახლოებით მე-20 საუკუნის 50-იან წლებამდე, ოსებმა იცოდნენ ლუდის თიხის ქვევრში დაყენების ტექნოლოგიაც, რაც ნამდვილად არაორდინალური და უცნაურია. თუმცა დროთა განმავლობაში ეს ცოდნა დავიწყებას მიეცა. გარდა შავი, სქელი ლუდისა, ოსები (ძირითადად ჯაველები) შვრიისაგან დამზადებულ, გაფილტრულ ლუდსაც აკეთებენ. ასეთი ტიპის ლუდი უმეტესად ქრისტიანულ დღეობებზე: გიორგობას, მარიამობას, აღდგომას, პეტრე-პავლობას მზადდება და სამაჩაბლოელ ქართველებშიც დიდი პოპულარობით სარგებლობს. ოსებმა კარგად იციან, რომ ქართველებს უფრო თეთრი ლუდი უყვართ და დღეს როგორც ქართველებისათვის, ასევე ოსებისათვის, ძალიან სარფიან გარიგებად ითვლება ოსური ლუდის ქართულ ღვინოში გაცვლა. საინტერესოა, რომ ქართველები ღვინოს ოსებს ერთი-ერთზე უცვლიან ლუდში. ანუ, 20 ლიტრ ღვინოში ამავე რაოდენობის ლუდს ითხოვენ და ამ გაცვლით ყველა კმაყოფილი რჩება.

ნუგზარ მაისურაძე: "1992 წელს, ცხინვალში გახურებული ომისას, შუა ღამეს ჩემი ცხინვალელი კლასელი, გელა ჯიოევი მესტუმრა. 50 ლიტრი ლუდი მოეტანა და მეხვეწებოდა: "ზეგ ჩემი დის ნიშნობაა და ეს ლუდი ღვინოში გამიცვალეო". იმ უბედურების დროს ნიშნობისათვის რომ ეცლება კაცს და ღვინის საშივნელად ხიფათს რომ არ მოერიდება და შენთან მოვა, როგორ უნდა უთხრა უარი? ავდექი, 100 ლიტრი ღვინო ჩამოვასხი, ჩავუდე მანქანაში და მიუხედავად იმისა, რომ თავი გაიგიჟა, ლუდი მაინც არ გამოვართვი. ოსები ის ხალხი არ არიან, ვინმეს პატივისცემა დაივიწყონ. ახლა ყოველ გაზაფხულზე და შემოდგომაზე გელა 40-40 ლიტრ ლუდს მიგზავნის, 5 კილოგრამ ნატურალურ თაფლთან ერთად. შარშანწინ გელა მთელი წელი რუსეთში იყო წასული, მაგრამ მისმა ბიჭმა მაინც გამომიგზავნა ლუდი და თაფლი. აბა ასეთ კაცს პატივი როგორ არ უნდა სცე?!"

ძალიან სამწუხაროა, რომ ოსური ლუდის ხდისა და სუფრის ტრადიციები სათანადოდ არაა შესწავლი ქართველი მეცნიერების მიერ. მაშინ, როდესაც საქართველოს სხვადასხვა კუთხეების ტრადიციების შესახებ ათეულობით კვლევა არსებობს, ამ კუთხეზე ეთნოგრაფიული მასალები უკიდურესად მწირია. არადა ალბათ ამ ერთი სტატიიდანაც ჩანს, რომ ოსური ტრადიციები მართლაც განსაკუთრებულად საინტერესოა და ჩვენთანაც ბევრი აქვს საერთო.

© „მარანი“