"გემოვნების" ცნების ორმაგი ბუნება შემთხვევითი არ არის. ამ საიდუმლოს ამოხსნას საუკუნეების განმავლობაში არაერთი ადამიანი ცდილობდა - დაწყებული ძველი დროის ფილოსოფოსებითა და პოეტებით - თანამედროვე მეცნიერების ჩათვლით. ერთ-ერთი მათგანი შოტლანდიელი სწავლული დევიდ იუმი გახლდათ.
ნაშრომში "გემოვნების სინატიფისა და აფექტის შესახებ" იუმი წერს: "ჩვენს დროში დამტკიცებულად მიიჩნევენ სწავლებას, რომლის თანახმადაც გემოვნების, ფერებისა და ყველა სხვა შეგრძნებათა აღქმის საიდუმლო ჩვენს სხეულებში კი არა, შეგრძნებებში იმალება." გემოვნებას იუმი ამათუიმ პიროვნების გამორჩეულ და ექსკლუზიურ თვისებად მიიჩნევს, თუმცა ესეში "გემოვნების ნორმის შესახებ" უკვე ამ ცნების ფიზიკურ თვისებებზე საუბრობს: "ყველანაირი შეგრძნების სრულყოფილ გამოვლინებად უმცირესი ობიექტების ზუსტად "ჩავლების" უნარი მიიჩნევა. რაც უფრო მცირეა ობიექტი, მით უფრო რთულია მისი ნაწილების აგებულება და ურთიერთკავშირი. ჩვენი გემოვნების (ფიზიკური) სინატიფე შეგრძნებათა სიმკვეთრით კი არ ფასდება, არამედ იმით, ვგრძნობთ თუ არა კონკრეტული ნივთიერების თითოეულ ნაწილაკს, მისი სიმცირისა და იმის მიუხედავად, რომ სხვა ნაწილაკებთანაა შერეული."
საკითხი საგნის ობიექტურ თვისებებსა და სუბიექტის მიერ მისი აღქმის მექანიზმებს შორის არსებული გაორების შესახებ ფილოსოფიურმა სკოლებმა ბოლომდე მაინც ვერ გადაჭრეს. მიუხედავად იმისა, რომ ნატიფი გემოვნების შესახებ ვარაუდები არაერთგზის გამოითქვა, სამეცნიერო ბაზა ამ ყველაფერმა მხოლოდ თანამედროვე მეცნიერების განვითარებასთან ერთად შეიძინა.
დახვეწილი გემოვნება – მემკვიდრეობით
ნივთიერების შემადგენლობის ამოცნობის უნარის საილუსტრაციოდ იუმი "დონ კიხოტს" იშველიებს, იმ მონაკვეთს, როდესაც სანჩო პანსა მასპინძლის მიერ შეთავაზებული ღვინის პირველივე ყლუპზე ადგენს სასმელის წარმომავლობას, რაც ამ უკანასკნელის გაოცებას იწვევს. სანჩოს მონათხრობიდან ვიგებთ, რომ ეს ნიჭი მემკვიდრეობით ერგო – მის გვარში იყო ორი გამორჩეული ადამიანი, რომელნიც არაჩვეულებრივად ერკვეოდნენ ღვინოში. ამ ფაქტის საილუსტრაციოდ ერთ ამბავს იხსენებს: "ერთხელ კასრიდან ღვინო გაასინჯეს და სთხოვეს, გამოეთქვათ აზრი ღვინის ხარისხის, ღირსებებისა და ნაკლის შესახებ. ერთმა ოდნავ მოსვა, მეორემ - დაყნოსა. პირველმა თქვა, რომ სასმელს რკინის გემო დაჰკრავს, მეორემ კი ტყავის სუნი იგრძნო. მფლობელმა განაცხადა, კასრი სუფთაა და ტყავის სუნს ვერსაიდან აიღებდაო, თუმცა ეს ორნი ისევ თავისას ამტკიცებდნენ. გავიდა დრო და ღვინო გაიყიდა. კასრიდან გადმოსხმისას პატარა გასაღები აღმოაჩინეს, რომელიც ტყავის თასმაზე ეკიდა. ახლა თავად განსაჯეთ, ასეთი წინაპრების შთამომავალს შემიძლია თუ არა მსგავს საკითხზე მართებული აზრის გამოთქმა" - ამბობს დონ კიხოტის მსახური.
სანჩო პანსას გასაოცარ ტალანტზე თხრობისას სერვანტესი უნებურად, ისე, რომ თავადაც ვერ აცნობიერებს, ნატიფი გემოვნების გენეტიკურად გადაცემის ვერსიას ავითარებს. ამ თეორიის პირველ მტკიცებულებებს მხოლოდ XX საუკუნის 30-იან წლებში მიაგნეს.
დევიდ იუმი (1711-1776)
შოტლანდიელი ისტორიკოსი, ფილოსოფოსი, ეკონომისტი და ესეისტი, ცნობილი თავისი სკეპტიციზმით და ემპირიზმით. კანტი მიიჩნევდა, რომ იუმის ნაშრომების ერთი გვერდი გერმანელ ფილოსოფოსთა ტომებს უდრის. იუმი თანამედროვეებმა სათანადოდ ვერ დააფასეს. მისი იდეების გააზრება მხოლოდ XXI საუკუნეში დაიწყო.
ციტატა: "ადამიანები მიდრეკილნი არიან ყველაფერი არსებული თავის მსგავსად წარმოიდგინონ და თითოეულ ობიექტს ის თვისებები მიაწერონ, რაც კარგად აქვთ გაცნობიერებული."
გატეხილი სინჯარის ამბავი
1931 წელს ქიმიკოსი არტურ ფოქსი DuPont Company-ის ლაბორატორიაში ქიმიკატებს აზავებდა. შემთხვევით ერთი სინჯარა ძირს დაუვარდა და გატყდა. ოთახი მასში ჩაყრილი ნივთიერების მტვრით აივსო. "რა მწარეა!" - წამოიძახა იქვე მყოფმა კოლეგამ. ფოქსი გაოცდა, რადგან თავად არანაირი გემო არ უგრძვნია, მიუხედავად იმისა, რომ სინჯარასთან უფრო ახლოს იდგა.
ექსპერიმენტი გაიმეორეს. ამჯერად, გამიზნულად. ფოქსმა ისევ ვერაფერი იგრძნო, მის კოლეგას კი ნივთიერება ძალზე მწარედ მოეჩვენა. შემდგომი ცდებისას მეცნიერმა ნაცნობ-მეგობრებს ამ ნივთიერების კრისტალები გაასინჯა, თან სთხოვდა, გემოვნებითი შეგრძნებები დაეფიქსირებინათ. ზოგიერთი, ფოქსის მსგავსად, ვერაფერს გრძნობდა, ზოგისთვის კრისტალებს მომწარო გემო ჰქონდა,ზოგისთვის კი ძალიან მწარე იყო.
ამ მომენტიდან ამ ნივთიერებას, რომელსაც მოგვიანებით პროპილტიოურაცილი, იგივე PROP ეწოდა, ფართოდ იყენებდნენ გემოვნებითი შეგრძნებების გენეტიკის გამოსაკვლევად. შემდგომმა კვლევებმა, რომელთაც ფოქსი გენეტიკოსებთან ერთად ატარებდა, დაამტკიცა მემკვიდრეობითი კომპონენტის როლი გემოვნებითი შეგრძნებების აღქმაში. მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ იმ ადამიანთა ნათესავები, რომლებიც PROP-ის სიმწარეს გრძნობდნენ, ხშირად თავადაც იგივენაირად რეაგირებდნენ ამ ნივთიერების გემოზე. მემკვიდრეობითი კავშირი იმდენად ძლიერი იყო, რომ დნმ-ის ანალიზის დამკვიდრებამდე მამობის დასადგენად გემოვნების ტესტს იყენებდნენ. თუმცა ემპირიული დაკვირვებისთვის გენეტიკური სუბსტრატის შეძენას ათწლეულები დასჭირდა.
ფოქსის მიერ სინჯარის გატეხვიდან 70 წლის შემდეგ სიყრუისა და სხვა შეგრძნებითი დარღვევების ნაციონალური ინსტიტუტის თანამშრომლებმა გამოავლინეს გენი, რომელიც სიმწარის აღიქმაზე იყო პასუხისმგებელი. თავიდან მისი სამი ვერსია აღმოაჩინეს. თითოეული გენი ორ ვარიანტად არსებობდა, სწორედ მათი ვერსიების კომბინაცია განაპირობებდა იმას, რომ ერთნი მძაფრად შეიგრძნობდნენ სიმწარეს, მეორენი - ნაკლებად, მესამენი კი საერთოდ ვერ აღიქვამდნენ მას.
შემდგომმა კვლევებმა აჩვენა, რომ სინამდვილეში მწარე გემოს აღმქმელი ცილა-რეცეპტორები გენების მთელ ოჯახს აწარმოებს, რომელთა კავშირი და ფუნქციები ბოლომდე დღესაც არ არის შესწავლილი. ამის მიუხედავად, PROP-ზე ყველა მათგანი რეაგირებს.
ბოლქვები და დვრილები
დავუბრუნდეთ XIX საუკუნეს. 1825 წელს ნაპოლეონის ეპოქის გასტრონომიის ბურჯი, ჟან ანტელმ ბრიია-სავარენი "გემოვნების ფიზიოლოგიაში" გამოთქვამს საოცარ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ გურმანთა ანატომიური აგებულება განსხვავდება მათი აგებულებისგან, ვინც საკვების მიმართ გულგრილია: "არსებობენ ადამიანები, რომელნიც ბუნებამ არ დააჯილდოვა შეგრძნების ორგანოთა სინატიფით, ან ნაკლებად ყურადღებიანნი არიან. ასეთები ყველაზე გემრიელ კერძებსაც კი ვერ ამჩნევენ. აღმოჩნდა, რომ მათი ენა არასაკმარისადაა აღჭურვილი გემოვნების დვრილებით, რომლებიც პასუხს აგებენ გემოვნებით შეგრძნებებზე. ასეთ ადამიანებს გემოს მიმართ ისეთივე დამოკიდებულება აქვთ, როგორც ბრმას - ყვავილებისადმი."
სწორედ ამ მიმართულებით წარმართა კვლევა პროფესორმა ლინდა ბარტოშუკმა. 1990-იანი წლებისთვის PROP-ზე ჩატარებული ექსპერიმენტების წყალობით საკმარისი მონაცემები დაგროვდა, რათა გამოერჩიათ მომატებული, ნორმალური და დაქვეითებული მგრძნობელობის მქონე ადამიანები.
ბარტოშუკმა გამოიკვლია სხვადასხვა კატეგორიის ადამიანთა ენის აგებულება და ყურადღება გაამახვილა სოკოსებრი გემოვნების დვრილების განსხვავებულ რაოდენობაზე, რომლებშიც გემოვნების ბოლქვების დიდი ნაწილია თავმოყრილი. ადამიანები, რომელთაც დიდი რაოდენობით ჰქონდათ სოკოსებრი დვრილები, PROP-ის მიმართ მაღალი მგრძნობელობით გამოირჩეოდნენ. ბარტოშუკმა ასეთებს "სუპერტეისტერები" უწოდა და მათი შეგრძნებები აღწერა, როგორც "გემოვნების ნეონური სამყარო." მეორე პოლუსზე აღმოჩნდნენ ადამიანები, რომლებიც პროპილტიოურაცილის მიმართ არამგრძნობიარენი იყვნენ. მათ მცირე რაოდენობით სოკოსებრი გემოვნების დვრილები ჰქონდათ, გემოვნებით სამყაროში კი პასტელური ტონები ჭარბობდა. ისინი "ნონ-ტეისტერების" სახელით არიან ცნობილნი.
ჟან ანტელმ ბრიია-სავარენი (1755-1826)
ფრანგი ფილოსოფოსი, კულინარი, იურისტი, ეკონომისტი, პოლიტიკური მოღვაწე. გარდაცვალებამდე ორი თვით ადრე დაწერა მთავარი ნაშრომი - "გემოვნების ფიზიოლოგია ან ტრანსცენდენტური კულინარია". Eეს იყო თეორიული, ისტორიული და თემატური ნაშრომი, რომელიც ეძღვნებოდა პარიზის კულინარიას.
ციტატები:
"ცხოველები ნთქავენ, ადამიანი მიირთმევს; მხოლოდ განათლებული ადამიანი მიირთმევს ცნობიერად."
"მითხარი, რას მიირთმევ და გეტყვი, ვინ ხარ შენ."
მეორე მხარე
ლოგიკურია იმის წარმოდგენა, რომ სუპერნატიფი გემოვნების ადამიანს გამუდმებით უჩნდება სურვილი, გასინჯოს რამე ახალი. კანადელი მეცნიერების, ჯონ ჰეიზისა და ჰარი პიკერინგის კვლევამ დაამტკიცა, რომ ადამიანები, რომლებიც ღვინოში ერკვევიან, უფრო ხშირად არიან PROP-ის მიმართ მგრძნობიარენი, ვიდრე უბრალო მომხმარებლები. ისინი მართლაც იჩენენ დიდ ინტერესს ახალი ღვინოების მიმართ, გასტრონომიული ექსპერიმენტებისადმი კი ასეთ სურვილს არ ამჟღავნებენ.
მიზეზი შეიძლება ის არის, რომ სუპერტეისტერები სიმწარეს ბევრ პროდუქტში გრძნობენ, ზოგიერთი ცხარე კერძის გასინჯვა კი შეიძლება ფიზიკურ ტკივილადაც დაუჯდეთ. მიუხედავად იმისა, რომ იუმმა, რომელიც "გემოვნების ნორმის" შესახებ 300 წლის წინ წერდა, არაფერი იცოდა გენებისა და ცილა-რეცეპტორების შესახებ, გენიალურად დაასკვნა: "ზედმეტად დახვეწილმა გემოვნებამ შეიძლება უხერხულობა შეუქმნას როგორც თავად ადამიანს, ასევე მის მეგობრებსაც."
ხართ თუ არა სუპერტეისტერი?
ამის გასარკვევად დაგჭირდებათ ფურცელი, სახვრეტელა, ლურჯი საკვები საღებავი, გამადიდებელი მინა ან სარკე.
1. დაიდეთ ენაზე ცოტაოდენი საღებავი. ენა ლურჯად შეიფერება, მის ზედაპირზე კი ვარდისფერი წერტილები დარჩება. ეს გემოვნების დვრილებია.
2. ქაღალდის ფურცელზე სახვრეტელას დახმარებით ნახვრეტი გააკეთეთ. ამოჭერით პატარა კვადრატი შუაში ხვრელით.
3. ქაღალდის კვადრატი ენაზე დაიდეთ.
4. დაითვალეთ გემოვნების დვრილების რაოდენობა მრგვალი ხვრელის არეში.
შედეგები:
12-15. პრაქტიკულად ყველანაირი პროდუქტის მიღება შეგიძლიათ. ნაცნობებს აოცებთ თქვენი უნარი მიირთვათ ცხარე კერძები. თქვენთვის საკვები შიმშილის მოსაკლავი საშუალებაა. ჭამას ადვილად უთავსებთ სხვა საქმიანობას.
16-30. ადამიანების უმეტესობის მსგავსად, გიყვართ, როდესაც სადილს თან ახლავს სასიამოვნო საუბარი. ზოგჯერ საინტერესო გემოს ან კერძს თქვენი ჩათრევა შეუძლია, მაგრამ იმაზე მეტად არა, ვიდრე საინტერესო საუბარს.
30-34. საკვებს შეუძლია მთელი თქვენი ყურადღება მიიპყროს. ჩვეულებრივ, ბევრს არ მიირთმევთ, მაგრამ ხშირად აოცებთ ირგვლივმყოფთ კერძთან დაკავშირებული შენიშვნებით. ამავე დროს, არსებობს მთელი რიგი კერძების და პროდუქტებისა, რომელთაც არასოდეს გასინჯავთ.
რას არ მიირთმევენ სუპერტეისტერები
მიიჩნევენ, რომ ადამიანები, რომელნიც PROP-ის მიმართ მომატებული მგრძნობელობით გამოირჩევიან, ნაკლებ ბოსტნეულს მიირთმევენ (მათში შემავალი ბიოფლავოიდების მწარე გემოს გამო). განსაკუთრებით არ უყვართ ბროკოლი, ბრიუსელის კომბოსტო და ისპანახი. მგრძნობიარენი არიან კაპსაცინის (წიწაკა ჩილი) და კოფეინის მიმართ, ამიტომ ცხარე კერძებსა და ყავას რამე სხვას ამჯობინებენ. რა გასაკვირიც უნდა იყოს, სუპერტეისტერებს უყვართ... მარილი. ზომიერი რაოდენობით მარილი პოზიტიურ გემოვნებით რეაქციებს იწვევს და ზოგიერთი კერძის (მაგალითად, ყველის) მწარე გემოს შენიღბვაში ეხმარება.
მოამზადა ნანა კობაიძემ
© ღვინის კლუბი/Weekend
ბეჭდვა
თქვენი კომენტარი