მეჭურჭლეობა

ზემო იმერეთში ამზადებენ შეუღებავ, ე.წ. წითელ ჭურჭელს და მოინგლისებულ ანუ მოჭიქულ ჭურჭელს. ყოველგვარ გამომწვარ ჭურჭელს თიხას უწოდებენ. "თიხები გააკეთე და მოქვყიდეო" - მეტყოდენ ქალები” (ხევი). "უმალ თიხებს ვაკეთებდი" (შროშა).

მოინგლისებულ ჭურჭელს აკეთებენ უპირატესად წვრილს – მცირე ტევადობისას - ჩარექამდე, წითელ ჭურჭელს კი - მსხვილს, დაახლოებით 24 ლიტრამდე ტევადობისას, ე.ი. ფუთნახევრიანამდე.

წითელი ჭურჭელი კეთდება საწყლე და საღვინე. საწყლე ჭურჭელია: ჩაფი, ჩაფულა, თუნგულა, ჩარექა, ნიტრა, სურა.

საღვინე ჭურჭელია: ხარადოქი//ხარა, დოქი, ხელადა.

ორივე სახის ჭურჭელი გამობერილგვამიან, მხრებდაქანებულ, მაღალყელიან, ყურიან, უფეხო ჭურჭლად ითვლება. მათ შორის განსხვავება ისაა, რომ ყველა სახის საწყლე ჭურჭელი მრგვალპირიანი ანუ მრგვალთავიანია, ხოლო საღვინე ჭურჭლის ყურისკენ დადაბლებულ პირს აქვს ნისკარტი, რომელსაც ნიკარტს ან ნიკტს ეძახიან. განსხვავებას ქმნის ისიც, რომ საწყლე ჭურჭელს აქვს ძაბრივით გადაშლილი, გაბრტყელებული პირი – ფარფლი, ხოლო საღვინე ჭურჭლის პირს აქვს დაღარული ნაპირი, რომელსაც ბწკალს//ბრწკალს უწოდებენ.

პირგანიერი, ფარფლიანი, უპირატესად უყურო, უბეჭო ჭურჭელია: დერგი, პატარა დერგი-ქილუნა, სხვადასხვა დანიშნულების ქოთნები – სარძევე, ყველის ამოსაყვანი, საფუვრის//ყველიდედოს//პურიცომის, სახარჩოვე, სალობიოვე, სატკბილე. სატკბილე ტკბილის ამოსაღები ქოთანია დაბალი და ფართო ყელით, ყელზე ოდნავ ფართო გვამითა და განიერი პირით.

სარძევე და ყველის ამოსაყვანი ქოთანი დიდი ზომისაა, საშეჭამანდე ქოთანი – საშუალო ზომისა, 2-3 ჩარექამდე ტევადობისა. ხევში ასეთ ქოთანს ხელქოთანს უწოდებენ, ხოლო ჩარექიანს ან ჩარექიანზე პატარას ზემო იმერეთის მეტწილ სოფლებში კვაწიას ეძახიან.

ზოგჯერ დერგებსა და ქოთნებს თავსახურავსაც უკეთებენ. ეძახიან მას სარქველს, განსაკუთრებით იმ სოფლებში, სადაც ამ სახელწოდებით არ გვხვდება ჭურებისა და ქვევრების თავსახურავი.

წითელ ჭურჭელს ეკუთვნის აგრეთვე ჯამი, ხელთეფში//ხელგობი, ორშიმო, ორხელი, საარაყე, ქვაბისთავი, კეცები.

მოინგლისებულ ჭურჭელს, წითელი ჭურჭლისაგან განსხვავებით, უპირატესად აკეთებენ ფეხიანს და მცირე ტევადობისას – ჩარექამდე. დიდი ტევადობის ინგლისის ჭურჭლის გაკეთებას ერიდებიან, რადგან გამოწვის დროს დიდი ჭურჭლის სოლებზე განლაგება ხელს უშლის ქურაში ცეცხლის თანაბარ განაწილებას და ყველა ჭურჭელი ერთნაირად კარგი გამომწვარი არ გამოდის.

ინგლისის ჭურჭელს განეკუთვნება პატარა თუნგულა ანუ საწყლე ჩარექა, პატარა დოქი, ხელადა, სურა, ღვინის სასმისი ჭინჭილა, მარანი, სამნიტრიანი, კაცისა და ცხოველის გამოსახულებების ჭურჭლები, საინი, თეფში//ხელგობი.

მარანი ცალ-ცალკე გაკეთებული და შემდეგ შეერთებული რამდენიმე ნაწილისაგან შედგება: ბრტყელ რგოლზე, რომელსაც უწოდებენ ფეხს, აღმართულია რამდენიმე სვეტი, რომლებზედაც დაყრდნობილ გულღრუ მილზე სარქველებით ჭურებია გაწყობილი და, ირმის ან ვერძის თავის გამოსახულებით, ღვინის შესასმელი მილი, ჭურების თავზე საწნახელია, ზოგჯერ ტალავერიც.

სამტარიანი შედგება ერთმანეთზე თავებით გადაბმული სამი ჭინჭილასაგან, რომელთაც ზევიდან ადგას ყურიანი ჭინჭილა.

სხვადასხვა სახის საწყლე და საღვინე ჭურჭელი ერთმანეთისაგან მხოლოდ მოცულობით ანუ ტევადობით განსხვავდება.

ჩაფი შეიძლება იყოს 12-16-18-ლიტრიანი, არის 20-ლიტრიანიც, რომელიც უპირატესად ღვინისთვის გამოიყენება ადგილზე, მარანში, ამიტომ მას სამარნე ჩაფს ეძახიან.

საღვინე ჩაფი 16-ლიტრიანიც არის. მას მეტწილად ღვინის საწყაოდ ხმარობენ, ამიტომ საწყაო ჩაფს//ფუთიანს უწოდებენ.

ჩაფულას ტევადობა 7-8-10 ლიტრია. 8 ლიტრის ან 8 ჩარექის ტევადობის ჩაფი ნახევარჩაფიანი ანუ ნახევარფუთიანია.

თუნგულა 3-5-7-ლიტრიანია, ხოლო ჩარექა ერთლიტრიანი საწყლე ჭურჭელია.

სურა, რომელიც უპირატესად უყურო კეთდება, ყელვიწრო და ყელმაღალი, ბურთივით მრგვალგვამიანი, 3-4 ლიტრის ტევადობისაა.

საღვინე ხარა-დოქი 6-8-10 ლიტრიანია, ხელადაში 1-2 ლიტრი ჩადის, ხოლო ნიტრაში – 1 ჩარექა.

დერგი 1-დან 4 ფუტამდე ტევადობისა კეთდება, ხოლო 8-12 ლიტრიან დერგს უწოდებენ ქილუნას.

თაღარი კეთდება 2-დან 7 ფუთამდე ტევადობისა.

ორხელს, რომელიც იხმარება ქვევრიდან ლექის ან ნარეცხი წყლის ამოსაღებად, უკეთდება სამი ნახვრეტი, ერთი ძირს და 2 ზევით ერთმანეთის მოპირდაპირე ნაპირებში.

ყველა სახის ჭურჭლის ძირს ძროს უწოდებენ, გამობერილ მუცელს – გვამს, საწყლე და საღვინე ჭურჭლის ყელის ძირს – მორჩილა ყელს. ყელის//კისრის შემდეგ არის პირი ანუ თავი. საწყლე ჭურჭლის ძაბრივით გადაშლილ პირს ჰქვია ფარფლი, საღვინე ჭურჭლის პირის დაღარულ ნაპირს – ბწკალი//ბრწკალი, საღვინე ჭურჭლის ნისკარტს – ნიკარტი//ნიკტი.

სახელურს ეძახიან ყურს, ყურის გაბრტყელებული ბოლოები, რომლებითაც ისინი გვამზე და ყელზე არიან მიბმული, ფთებია.

აყალო მიწის სიფიცხის მიხედვით მეჭურჭლე საზღვრავს, რა რაოდენობის თირო უნდა შეურიოს მას. კალათებით ან ვედროებით აწყულ დაცენცილ მიწას ყრიან საზელზე, რომელიც ჭურისთვის გამოყენებული საზელის მსგავსია, ალბობენ წყლით, შემდეგ კარგად დამბალ მიწას დაქუსლავენ და დახმალავენ, დაჭრიან მიწას ნიჩბით, ქვედა გვერდს მოუქცევენ ზევით, ზედას – ქვევით. კარგად დაზელილ მიწას გრილ ადგილად ინახავენ ან მაშინვე იწყებენ ჭურჭლის კეთებას.

ქვევრისა და ჭურებისათვის საჭირო სხვადასხვა ხელსაწყო-იარაღის (მორგვი, გონგები, დანა-ჩხირი, სანარცხი, ბანდი) გარდა ჭურჭლის კეთების პროცესში გამოყენებულია აგრეთვე სანიკარტე ჩხირი, ბასრი და კობაჩური.

სანიკარტე ჩხირი არის თითისტრის მოყვანილობის ჩხირი და გამოყენებულია საღვინე ჭურჭლის ნისკარტის გასაკეთებლად.

ბასრი არის პატარა დანა-ჩხირი (დანა), რომელიც იხმარება ჭურჭლის გვამისა და ყელის თავის შემოსაჭრელ-შემოსაწმენდად.

კობაჩური მოღუნული მრგვალთავიანი ჯოხია, რომელიც იხმარება პირვიწრო ჭურჭლის გვამის გასამაგრებლად ყურის ქვედა ბოლოს (ფთის) მიკვრის დროს.

ჭურჭლის გაკეთებას ძროდან იწყებენ. მრგვალ, ოდნავ გაბრტყელებულ ნაცარმოყრილ გუნდას, რომლიდანაც ძროს აკეთებენ, ძირის გუნდას უწოდებენ. დებენ მას მორგვის ცენტრში და მორგვის ტრიალის პროცესში გულს ჩაუღრმავებენ, შემდეგ თითებით კედლებს აუმაღლებენ – ამოსთითავენ და საწმენდი გონგით გაწმენდენ. ამას ძროს ამოყვანას ეძახიან.

ძროს ამოყვანის შემდეგ იწყება გამოგვამვა: დაასორსალებენ (ხევი), დაასვარსვალიტებენ//დააკვალკვალიტებენ (შროშა) გუნდას, როგორც ხევში ამბობენ, ყინულის ლოლუებივით დააგრძელებენ და ამ მრგვლად დაგრძელებულ გუნდას – ფთილას მორგვის ტრიალის პროცესში შამოაქნიან (ბოსლევი, შროშა) // შამოაქსოვენ (ხევი) ძროს, ე.ი. შემოავლებენ და ამოამაღლებენ, გამოგვამავენ. ფთილებს იმგვარად შემოქნიან, რომ შუამდე ჭურჭელი განიერდება, მერე კი იწყებენ მოვიწროებას. მოკლე-მოკლე ფთილების მოქნის გზით ჯერ ამოიყვანენ მორჩილა ყელს, შემდეგ ყელს. გვამისა და ყელის დამთავრების შემდეგ თავს შემოაჭრიან და შემოწმენდენ ბასრით.

საფხეკი გონგით გაფხეკენ გვამსა და ყელს გარედან, დანა-ჩხირით გვამსა და ყელს შიგნი-გარეთ გალესენ, ხოლო საწმენდი გონგით გაწმენდენ.

ყელის გაკეთების შემდეგ ჭურჭელს უკეთებენ ყურს, ერთ ფთას ყელზე მიამაგრებენ, მეორეს კი გვამზე კობაჩურის საშუალებით.

ფარფლისა და ბწკალის გასაკეთებლად იყენებენ სველ ბანდს, რომელსაც მორგვის მოძრაობის პროცესში ჭურჭლის პირზე შემოატარებენ. ნაპირს ან გააბრტყელებენ და ძაბრივით გადაშლიან, თუ ფარფლია საჭირო, ან დაღარავენ, როცა ბწკალია საჭირო. ბწკალის გაკეთებამდე პატარა დანა-ჩხირით საღვინედ განკუთვნილი ჭურჭლის პირს ნახევარ ნაწილს ირიბად მოსჭრიან, შეასწორებენ, სველი ხელით გაათხელებენ და პირს დანა-ჩხირით შიგნი-გარეთ გალესავენ.

ბწკალის შემდეგ აკეთებენ ნიკარტს სანიკარტე ჩხირის გამოყენებით.

მოინგლისებულ ჭურჭელსაც მორგვზე აკეთებენ ერთჯერად ერთი გუნდისაგან, ცხოველისა და კაცის სახის გამოსახულების ჭურჭელს კი – ყალიბებში ანუ დარჯაკებში.

გონგით გამოგვამული ჯამის გუნდის პირის გასწორებას სისწორეში გამოყვანას უწოდებენ, ხოლო ძირის გაკეთებას – ძროს ამოყვანას.

წითელი ჭურჭლის ოსტატები წყლის მილებსაც აკეთებენ. ტაროს მსგავსად მოყვანილ, ერთი მხრივ ფართო, მეორე მხრივ ვიწრო, მილისათვის საჭირო დიამეტრის ხის ჯოხებზე, რომელთაც კალაპოტს უწოდებენ, შემოაკრავენ დაზელილ ფთილას, ვიწრო ბოლოსკენ უკეთებენ რგოლს, რომელიც საჭიროა მილების ერთმანეთთან შესაერთებლად, შემდეგ კალაპოტს გამოაძრობენ, მილებს ახმობენ და გამოწვავენ.

ჭურჭლის გაშრობას ხვდებიან ფერით: გამხმარ ჭურჭელს სისველე აღარ ექნება, ღია ფერისა ხდება, რასაც პირის მოთეთრებას უწოდებენ. ჭურჭელს როცა პირი მოუთეთრდება, გადააბრუნებენ და ერთმანეთთან ყურებით მიაწყობენ – ყურებით დააყუდებენ.

წითელ ჭურჭელს გაშრობის შემდეგ აჭრელებენ წინასწარ დაფქული მოყვითალო მიწით – წარნაქით ან შავი ქვით, ზოგჯერ ორივეს შენაერთით.

წარნაქით მოხატვას რომ უძველესი ტრადიცია აქვს, ამას მოწმობს საბაც, რომელიც მიუთითებს: წარნაქს სახლის ნაწილების მოსახატავადაც იყენებდნენო.

მოსაჭიქი ჭურჭლის აჭრელებას პირველი ანუ უბრალო გამოწვის შემდეგ იწყებენ, რისთვისაც იყენებენ სპილენძის ჟანგს ანუ ხენჯს, თოქალს (ლ. ბოჭორ.) // თოქონს, რომელსაც წამლის წისქვილში ფქვავენ და წყალში ხსნიან. თოქალის // თოქონის ხსნარით აჭრელების შემდეგ ახდენენ მოინგლისებას შავი, თეთრი, წითელი და მწვანე საღებავებით.

შავი ფერის საღებავი მზადდება ტყვიის, ბროლის ჭიქის, ცეცხლგამძლე თიხისა და უმაღლესი ხარისხის მარგანეცისაგან (95%-იანი პეროქსიტი).

თეთრი საღებავისათვის გამოიყენება ტყვია, კალა, ბროლის ჭიქა და კაჟი. თუ კალას არ შეურევენ, მიიღებენ მოწითალო ფერის საღებავს.

მწვანე საღებავისათვის კი ტყვიას, კალას, ბროლის ჭიქასა და კაჟში (თაგვმარილი – ბოჭორ.) მცირე რაოდენობით ურევენ თოქონს.

სათანადო ფერისათვის საჭირო საღებავებს წისქვილში ფქვავენ, წყალში ხსნიან და თაღარში ათავსებენ. სქელ სითხეში ღებავენ ჭურჭელს და ამის შემდეგ გამოწვავენ.

საწვავში ჯერ ჩადგამენ ოდნავ მიწვენით წითელ ჭურჭელს დიდი ზომისას, ე.წ. თავნ ჭურჭელს – ჩაფებს, დერგებს... შემდეგ წვრილ ჭურჭელს (თუნგულა, დოქი, ქოთანი...), დაწვენით ჭურჭლის ჩადგმის პარალელურად ამოაშენებენ, ამორაგავენ საწვავის წინაპირს, უკანა კედელში სამთვაროებს დაკეტავენ, კვამლის ცეცხლს მიუფუვლებენ, ერთი დღე-ღამის შემდეგ მაგარ ცეცხლს დაუნთებენ. წინა კუნჭულის გამოწვის შემდეგ სამთვარიოებს ჩამოხსნიან, რომ ალმა უკან გაიწიოს. გამოწვის დამთავრებას ატყობენ იმით, რომ ჭურჭელი წითლდება და ცეცხლის ალი თეთრდება. ქურას განელების შემდეგ პირს გაუხსნიან და ჭურჭელს გამოალაგებენ.

მოინგლისებული ჭურჭლის პირველ გამოწვას წითლად გამოწვას უწოდებენ, მეორედ გამოწვას კი – ფერში გამოწვას ანუ ინგლისურად გამოწვას.

პირველი გამოწვის დროს ჭურჭელი სოლებზე ერთმანეთზე მიწყობით ლაგდება, მეორე გამოწვის დროს – ფეხზე დგომით, ჯამები კი თიხის სამფეხებში – ბორჭყებში ჩაიდგმება (ბორჭყში 2-3 თავდსება), ე.ი. იბორჭყება და ისე გამოიწვება. პირველად კვამლში გამოწვას ახდენენ, მეორედ უკვამლოდ - დიდი ცეცხლით.

გასაყიდი ჭურჭლები მიაქვთ წნელის დიდი გოდრებით – ჯინებით. ჭურჭელი შეიძლება გაიყიდოს ფულზე, შეიძლება წყეოთი, ე.ი. ჭურჭელში აღებულ იქნეს იმდენი მარცვლეული, რაც შიგ ჩაეტევა, სათავით ანუ სადგამით გაყიდვა გულისხმობს გამყიდველისაგან მყიდველისათვის ერთი ჩაფის თუ დერგის გარდა წვრილი ჭურჭლის – თუნგულას თუ დოქის დამატებას.