საქართველოში მევენახეობა და მეღვინეობა თავის საწყისს საუკუნეთა სიღრმეში იღებს: ყურძნის წიპწების და ვაზის სხვა ორგანოების ნაშთების მრავალრიცხოვანი არქეოლოგიური აღმოჩენები, მევენახეობასთან დაკავშირებული სამეურნეო ყოფის ეთნოგრაფიული და არქიტექტურული ძეგლები; ველური ვაზის - კულტურული ვაზის უშუალო წინაპრის გავრცელება საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე და ადგილობრივი ვაზის ჯიშმრავლობა იმის დასტურია, რომ ჩვენი ქვეყანა ვაზის წარმოშობისა და გაკულტურების ერთ-ერთ უძველესი კერაა მსოფლიოში. ეს ფაქტი, დღეს აღიარებულია როგორც ქართველი, ასევე მრავალი უცხოელი მკვლევარის მიერ.
ვაზის ჯიშების ხნოვანება/სიძველე: სწორედ დიდი სიძველის და შემორჩენილ ხელნაწერთა მცირე რაოდენობის გამო, დღეს არსებული ვაზის ჯიშების ზუსტი ხნოვანების დადგენა გაძნელებულია. აკად. ივანე ჯავახიშვილი ლინგვისტური ანალიზის საფუძველზე რქაწითელის არსებობას I-V საუკუნეებში ვარაუდობს, ხოლო ხიხვს რქაწითელზე ძველად თვლის; აკად. სოლომონ ჩოლოყაშვილი ჩატარებული აგრონომიულ-ისტორიულ-ლინგვისტური ანალიზის საფუძველზე მიდის იმ დასკვნამდე, რომ XII საუკუნეში უკვე არსებობდნენ ჯიშები: რქაწითელი, საფერავი, ბუდეშური, ჩინური და სხვა. სულხან-საბა ორბელიანს (XVIIს.) "სიტყვის კონაში" შეტანილი აქვს ჯიშები ბუდეშური, კამური, კიჩირი და ქველოური; ვახტანგ VI (XVII ს.) "დასტურლამაში" იხსენებს საფერავს; ვახუშტი - ჯიშ ზერდაგს.
ვაზის ქართული ჯიშების სიმრავლე: საქართველო უნიკალურია იმით, რომ აბორიგენული ჯიშების საერთო რაოდენობა, ნ. კეცხოველის, დ. ტაბიძისა და მ. რამიშვილის "საქართველოს ამპელოგრაფიის" (1960) მიხედვით 525 დასახელებას შეადგენს და ერთ-ერთი უმდიდრესია მსოფლიოში.
ეს ჯიშური მრავალფეროვნება, ხანგრძლივი ხალხური სელექციის შედეგადაა შექმნილი სხვადასხვა ისტორიულ-გეოგრაფიულ რეგიონებში, განსაკუთრებულ ნიადაგურ-ეკოლოგიურ პირობებში და წარმოდგენილია საღვინე, საღვინე-სასუფრე და სასუფრე ფერად და თეთრყურძნიანი ჯიშების ერთობლიობის სახით.
ვაზის ქართული ჯიშების შეგროვება კოლექციებში (ისტორია): საქართველოს ვენახებში, სხვადასხვა მიზეზების გამო დღეს უკვე აღარ გვხვდება ყველა 525 ჯიში, თუმცა მათი შეგროვება-შენარჩუნების, შესწავლის და შემდგომი გამოყენების მიზნით ცვალებადი ეკოლოგიური და საბაზრო პირობების გათვალისწინებით აუცილებელია. ამჟამად დაცვის აპრობირებული ფორმა არის მინდვრის კოლექცია, სადაც თითოეული ჯიში რამდენიმე მცენარით არის წარმოდგენილი.
საქართველოში ვაზის ჯიშების შეგროვება მინდვრის კოლექციებში XIX საუკუნიდან იწყება. 1890 წელს დაარსებულ მევენახეობის საქარის საცდელ სადგურში (აქედან იღებს სათავეებს მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობოს ინსტიტუტის ისტორია) ვ. სტაროსელსკის მიერ გაშენებული იქნა იმერული ჯიშების პირველი კოლექცია. საქმიანობა განსაკუთრებით გაფართოვდა XX საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან, როდესაც საქართველოში (ქ. თელავი) დაარსებულმა მევენახეობისა და მეღვინეობის საკავშირო ინსტიტუტმა მოაწყო ექსპედიციები ვაზის ადგილობრივი ჯიშების მოსაძიებლად და შეკრებილ მასალას თავი მოუყარა თელავის კოლექციაში. სამუშაო აკად. ნ. ვავილოვის მიერ დაწყებული გენეტიკური რესურსების შეგროვება-შესწავლის გაგრძელებას წარმოადგენდა მევენახეობაში. სწორედ ამ პერიოდში მოხდა ვაზის ქართული ჯიშების მაქსიმალური რაოდენობის გამოვლენა და შეგროვება.
იქედან მოყოლებული, საქართველოში არსებობდა სხვადასხვა სიდიდის კოლექციები, სადაც ქართულ ჯიშებთან ერთად ვაზის უცხოური ჯიშებიც იყვნენ დაცული. გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოს საქართველოში რამდენიმე დიდი (დიღომი, მუხრანი, თელავი, გუდაუთა) და მცირე ქართული ჯიშებისა და ვაზის ველური ფორმების კოლექცია არსებობდა.
XX საუკუნის ბოლოს საქართველოში შექმნილმა ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა ვითარებამ თავისი უარყოფითი გავლენა იქონია სახელმწიფო დაფინანსებაზე მყოფ კოლექციების მდგომარეობაზე: სრულად განადგურდა გუდაუთის კოლექცია; მოგვიანებით იგივე ბედი ეწია დიღმის კოლექციას; მძიმე ფიტოსანიტარული მდგომარეობა შეიქმნა მუხრანის და თელავის კოლექციებში. საბოლოოდ, მწვავედ დადგა საკითხი ვაზის ქართული გენოფონდის გადარჩენის შესახებ.
Bioversiti international (ყოფილი IPGRI) - ის პროექტი: ახალი საუკუნის დასაწყისიდან საერთაშორისო ორგანიზაციებმა, რომლებიც აღიარებენ ვაზის ქართული გენოფონდის მნიშვნელობას მსოფლიო მევენახეობისათვის, გაეცნენ რა მათი დაცვის რელობას საქართველოში, გამოხატეს ფინანსური მხარდაჭერის სურვილი ქართული საგანძურის გადასარჩენად, რისთვისაც მათ დიდ მადლობას მოვახსენებთ ქართველი ხალხის სახელით. აქ უპირველეს ყოვლისა უნდა აღინიშნოს მცენარეთა გენეტიკური რესურსების საერთაშორისო ინსტიტუტის Bioversiti international (ყოფილი IPGRI) /რომი, იტალია/ სამწლიანი სახელმწიფოთაშორისი პროექტი "ვაზის გენეტიკური რესურსების კონსერვაცია და მდგრადი გამოყენება კავკასიაში და შავი ზღვის ჩრდილოეთ რეგიონებში", რომელიც ოფიციალურად გაიხსნა თბილისში 2003 წლის შემოდგომაზე. პროექტს კოორდინირებს Bioversiti international-ის ევროპის ოფისი (დირექტორი დოქტ. ი. ტუროკი) და აფინანსებს ლუქსემბურგის მთავრობა. სამეცნიერო პარტნიორებად წარმოდგენილია: მილანის უნივერსიტეტი, გაბრიელ ლიპმანის სახელობის სამეცნიერო ცენტრი (ლუქსემბურგი), რომის არქეობოტანიკის ლაბორატორია, ევროპის თანამშრომლობის პროგრამა მცენარეთა გენეტიკური რესურსების ქსელებისათვის (ECP/GR). პროექტს ახორციელებს ექვსი ქვეყანა: აზერბაიჯანი, საქართველო, სომხეთი, რუსეთი, უკრაინა და მოლდავეთი.
პროგრამის მიზანია ვაზის ადგილობრივი გენეტიკური რესურსების იდენტიფიკაცია, მობილიზაცია, კონსერვაცია და გამოყენება, რამაც ხელი უნდა შეუწყოს მევენახეობის მდგრად განვითარებას ქვეყანაში. პროექტი ითვალისწინებს ვაზის ადგილობრივი ჯიშების და ველური ვაზის ფორმების შეგროვებას, დაცვას, აღწერას და შესწავლას თანამედროვე მეცნიერულ დონეზე; ერთობლივი კვლევების ჩატარებას, ადგილობრივი გენოფონდების პოტენციალის წარმოჩინებას, ახალგაზრდა მეცნიერთა სტაჟირებას და სხვა.
ვაზის კოლექციები: ვაზის ქართული გენოფონდის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, Bioversiti international-ის საერთაშორისო პროექტის ფარგლებში მიღებული იქნა გადაწყვეტილება, ქართული ჯიშების ახალი კოლექციის გაშენების შესახებ, მათი დაცვისა და შემდგომი მეცნიერული შესწავლისათვის. ამ მიზნით ახალი კოლექციის გაშენება დაიწყო ინსტიტუტის ვაშლიჯვრის ექსპერიმენტულ ბაზაზე. პირველი ნარგაობა 2003 წელს დაფუძნდა, იმ დროს საქართველოს ძველ კოლექციებში (დიღომი, მუხრანი, თელავი) ჯერ კიდევ არსებული, მაგრამ დაკარგვის საფრთხის ქვეშ მყოფი 218 ჯიშით. 2004-2005 წელს აქვე დაირგო იტალიის და მოლდავეთის მევენახეობა-მეღვინეობის ეროვნული ინსტიტუტის მიერ უსასყიდლოდ გადმოცემული, მათ კოლექციებში დაცული ქართული ჯიშები, რომლებიც საქართველოში უკვე აღარ არსებობდნენ. 2005 წლის ბოლოს უკრაინის ვაზისა და ღვინის ეროვნული ინსტიტუტიდან "მაღარაჩი" (იალტა) საქართველოში დაბრუნებული იქნა ასევე უსასყიდლოდ გადმოცემული 45 ქართული ჯიში.
საქართველოს მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტის ვაზის კოლექციები, ჩვენი ევროპელი პარტნიორი ორგანიზაციებისათვის წარმოადგენს ამოსავალ პუნქტს, სადაც ხორციელდება გენოფონდის ახლებური შესწავლა და აღწერა ამპელოგრაფიის, მოლეკულური გენეტიკის მეთოდების გამოყენებით, მიკრომეღვინეობის თვალსაზრისით, რაც საშუალებას იძლევა თანამედროვე მეთოდების გამოყენებით შეფასებული იქნეს ვაზის ქართული ჯიშების პოტენციალი, გენეზისი მსოფლიო გენოფონდთან კავშირში, ვაზის მცენარის წარმოშობა-გაკულტურების საკითხში.
ვაზის ქართული ჯიშების შესწავლა: ვაზის ქართული ჯიშების მეცნიერული შესწავლა სათავეს XIX საუკუნიდან იღებს ფ.კოლენეტის (1845) მიერ გამოქვეყნებული ჯიშების აღწერით. აქედან მოყოლებული დღემდე ძნელია იმ მკვლევართა ზუსტი რიცხვის ჩამოთვლა, რომლებიც ვაზის ქართული ჯიშების შესწავლით იყვნენ დაკავებული ჩვენთან თუ საზღვარგარეთ. ასევე გრძელია სია სამეცნიერო დაწესებულებისა, რომელთა შორის საქართველოში მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტია ლიდერი, თავისი საცდელი სადგურებით. მიმდინარე საუკუნის დასაწყისში ვაზის ქართული გენოფონდის გამოკვლევას იწყებს მილანის უნივერსიტეტის აგრონომიული ფაკულტეტი (იტალია): 150 ქართული ჯიში და 10 ველური ფორმა უახლესი მეთოდების გამოყებით იქნა შესწავლილი ინსტიტუტის მეცნიერ-მუშაკის დ.მაღრაძის სტაჟირების პროგრამის ფარგლებში.
მიღებული შედეგები წარდგენილი იქნა ქ.უდინეში (იტალია) ჩატარებული ვაზის გენეტიკასა და სელექციის მე-9 საერთაშორისო სიმპოზიუმზე (2006წ.).
მოლეკულური გენეტიკის მეთოდებით ვაზის ქართული ჯიშების და ველური ფორმების კვლევა გააგრძელდა საფრანგეთის მონპელიეს კვლევით ცენტრში, ფრანგულ-კავკასიური პროექტის EKO-NET-ის ფარგლებში (2007 წ.), სადაც ჩვენი თანამონაწილეობით შესწავლილი იქნა 100 ჯიში და ველური ფორმა.
კვლევის შედეგები ასახვას ჰპოვებს ვაზის ქართული ჯიშების ამპელოგრაფიულ და გენეტიკურ დახასიათებაში, ჯიშების ახალ კლასიფიკაციაში, ვაზის კულტურის წარმოშობის და მსოფლიოში გავრცელების შესწავლის საქმეში.
მილანის უნივერსიტეტის მიერ იტალურ ენაზე გამოცემული იქნა ამპელოგრაფია, სადაც შეტანილია ვაზის 44 ქართული ჯიშის სრული აღწერილობა, ხოლო 115 ჯიში წარმოდგენილია ფოტოსურათების სახით.
ვაზის ქართული ჯიშების მონაწილეობა სელექციურ პროგრამებში: XX საუკუნის ქართველ სელექციონერთა მუშაობის შედეგად ძველი ქართული ჯიშების მონაწილეობით გამოყვანილი იქნენ ახალი სელექციური ჯიშები და საძირეები, გამოყოფილნი იქნენ მაღალპროდუქტიული კლონები, რითაც გამდიდრებულია ვაზის ქართული გენოფონდი. მაღალხარისხოვანი ქართული აბორიგენული ჯიშები - საფერავი, რქაწითელი, თავკვერი, ხარისთვალა, კოლხური, ჩინური, მწვანე კახური, მხარგრძელა, ხიხივი, გორულა, ალმურა შავი, ქისი, ქართული თითა - სხვა ქვეყნის სელექციონერებმაც ფართოდ ჩართეს თავიანთ სასელექციო პროგრამებში.
ვაზის ქართული ჯიშების მომავალი ჩვენი ქვეყნის მევენახეობაში: ძველი ქართული ჯიშები არ არის მხოლოდ წარსულის ნაშთი, ეს არის საქართველოს მევენახეობის აწყმო და მომავალი. საქართველოს კანონის "ვაზისა და ღვინის შესახებ" მიხედვით დღეისათვის საქართველოს მევენახეობის რაიონებში რეკომენდირებული 34 საღვინე ჯიშიდან 27 (79.4%) ძველი ქართული ჯიშია /ავასირხვა, ალადასტური, ალექსანდროული, გორული მწვანე, კაპისტონი თეთრი, კაჭიჭი, ქისი, კრახუნა, მწვანე კახური და მისივე კლონი N12, მუჯურეთული, ოცხანური საფერე, ოჯალეში, ორბელური ოჯალეში, საფერავი - მისივე კლონი N359, საფერავი ბუდეშურისებრი, თავკვერი, უსახელოური, ციცქა, ცოლიკოური, წულუკიძის თეთრა, შავკაპიტო, ჩინური, ჩხავერი, ხიხვი,/; 13 სასუფრე ჯიშებს შორის 8 ჯიში (57.2%) ძველი და ახალი ქართული სელექციური ჯიშებია; რეკომენდირებულია აგრეთვე სამი საძირე, გამოყვანილი რქაწითელისა და ხარისთვალა შავის მონაწილეობით.
ვაზის ქართული ჯიშების მნიშვნელობა და აღიარება: ვაზის ქართული ჯიშები არის ქვეყნის, ერის, ყველა ქართველის მონაპოვარი და საკუთრება. პროფ. რევაზ რამიშვილი მათ "ისტორიის ცოცხალ ძეგლებს" უწოდებდა. ცნობილი ქართველი მეცნიერი მაქსიმე რამიშვილი წერდა: "...რქაწითელის, საფერავის, თავკვერის, ცოლიკურის, ოჯალეშის ჩხავერის, ალექსანდროულის და სხვათა შექმნაზე იმდენი შრომაა გაწეული, რამდენიც სვეტიცხოვლის, გელათის, გრემის, იყალთოს და სხვა ისტორიული ქმნილებების აღმშენებლობაზე. ჩვენი ვალია დავიცვათ, განვავითაროთ და მომავალ თაობებს შევუნახოთ ისინი".
მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტი ის ერთადერთი სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულებაა ქვეყანაში, რომელიც ახორციელებს ეროვნული მნიშვნელობის პროექტს - უნიკალური ქართული ვაზისა და ხეხილის საკოლექციო ნარგაობების შენარჩუნება-გაფართოებას; ინსტიტუტის რეგიონალურ საცდელ-საკონსულტაციო ცენტრებში (თელავი, გორი და ზესტაფონი) განთავსებას, მათ მუდმივ ადგილზე დამკვიდრებას; რათა ზიანი არ მიადგეს ქვეყნის ძირძველი და დღევანდელობისათვის უმნიშვნელოვანეს დარგებს, საქართველოს ბიომრავალფეროვნებას, როგორც ქართული ეკონომიკისა და ცივილიზაციის განუყოფელ კუთვნილებას. ქართული ღვინის წარმოების და ხარისხის გაუმჯობესების უკიდეგანო სანედლეულო ბაზას.
თ. დეკანოსიძე
საქართველოს მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტის დირექტორი
დ. მაღრაძე
ვაზისა და ხეხილის გენოფონდის კვლევისა და გენეტიკა-სელექციის განყოფილების გამგე
ბეჭდვა
თქვენი კომენტარი