საწნახელი

ანდრო ლეკიაშვილი
ძეგლის მეგობარი - 1968, N16
    მდიდარი და მრავაფეროვანია ქართული მარნის ინვენტარი ღვინის დაყენების ათასწლოვან ხელოვნებას რომ ესმახურება. მათ შორის ერთ-ერთი უმთავრესია საწნახელი, რომელიც ყურძნის ფეხით დასაწურად არის განკუთვნილი.
    სამგვარ საწნახელს იცნობს ქართული მარანი: ქვიტკირით ნაშენს, ქვაში გამოკვეთილს და ხის მორისგან გათლილს.
    ქვითკირის საწნახელს ქართლ-კახეთის მარნებში შევხვდებით ერთ-ერთი კედლის ძირში მიშენებულს. მას, ჩვეულებრივ, მხოლოდ უკანა გვერდი აქვს საგანგებოდ ამოყვანილი. საწნახელის დანარჩენ გვერდებად კი მარნის კედლებია გამოყენებული. საწნახლის კირქვიშით წმინდად გადალესილ ფსკერზე ყურძნის წვენის, ტკბილის სადენ ღარებს შევნიშნავთ. ხოლო წინიდან ძირში "გაშუალებულზე" ტკბილის გამოსასვლელ "ინდურს" - თიხის ან რკინის მოკლე მილს. იშვიათად შუაზე გადატიხრული ორგანყოფილებიანი საწნახელიც გამოერევა. ამგვარი საწნახელი სხვადასხვა ფერის ყურძნის დაწურვას აადვილებს. აღმოსავლეთ საქართველოში ქვიტკირის საწნახელის ხანგრძლივი ტრადიცია დასტურდება. ძველ ნასოფლარებსა და ნავენახარებში, ტაძრებსა და მონასტერთა კომპლექსებში მრავლად გვხვდება ქვიტკირის საწნახელიანი მარნის ნაშთები. როგორც განათხარი მარნები მოწმობს, ჯერ კიდევ X-XI სს. ხმარებაში ყოფილა ქვიტკირის საწნახელი.
    ქვის საბადოებით მდიდარ მხარეებში, მეტადრე ქართლსა და იმერეთში, ძველთაგან მოიკიდა ფეხი ქვაში ნაკვეთმა საწნახელმა. იმერეთის სოფლებში ეხლაც შევხვდებით მონოლითში გამოკვეთილ საწნახელს, რომლის ზედაპირს ხშირად ვაზისა და ყურძნის გამოსახულებები ამშვენებს. ვარძიის მიდამოებში ათეულობით დაითვლება ქვაში გამოკვეთილი საწნახლები - უტყუარი ნაშთი ამ მხარეში ოდესღაც აყვავებული მევენახეობისა. ვარძიის ქვაბთა კომპლექსში და აგრეთვე მის მახლობელ "კლდის სოფლებში" - ჭაჭკარსა და ფიაში ხშირია კლდეში ნაკვეთი საწნახელიც. უძველესმა "ქვაბთა ქალაქმა" უფლისციხემ დაახლოებით ორიათასსამასი წლის წინანდელი საწნახლები შემოგვინახა.
    მესამე სახის საწნახელი - ცაცხვის ან წაბლის მორისაგან გათლილი საწნახელი მთელ საქართველოშია გავრცელებული. ქართლ-კახეთში მას ნავი ეწოდება, იმერეთსა და გურიაში - საწნახელი, სამეგრელოში - ოჭინახი, ხოლო რაჭა-ლეჩხუმში ხორგოს ან ხაპის სახელით მოიხსენიება. ნაირი სიდიდისა და ტევადობის საწნახელს ვხვდებით მოყოლებული მცირე ზომის საწნახლიდან, რომელიც 20-40 ფუთ ყურძენს იტევს, ვიდრე 500 ფუთის ტევადობის საწნახელამდე. უფრო ხშირია 200-300 ფუთიანი საწნახელი. საწნახლის სიგრძე ოთხიდან ათ "არშინამდე" მერყეობს. ვეებერთელა იმერული საწნახელის ნახატი შემოგვინახა მეჩვიდმეტე საუკუნის იტალიელი მისიონერი კასტელის ჩანახატების ალბომმა. ამ სურათზე ასახულია ყურძნის დაწურვის სცენა. ფარღალალა მარანში ვეება საწნახელი მოჩანს. მას პატარა კიბე აქვს მიდგმული, მეგოდრეები კიბეზე ადიან და ისე სცლიან საწნახელში ყურძენს. ალბათ სწორედ ასეთ ხის გოლიათს გულისხმობს ხალხური გამოცანა "შევხედე და შავი იყო, მივედი და ხრამი იყო"-ო.
    საწნახელი საქართველოს სხვადასხვა მხარეში მეტ-ნაკლები თავისებურებებით ხასიათდება. მათ შორის გამოირჩევა ორი ძირითადი სახეობა, "გაკუთხული" და "მრგვალი". პირველი მათგანი, როგორც მისი სახელწოდებაც მიუთითებს, კუთხოვანი მოყვანილობისაა, საწნახლის გვერდები ბრტყლად, სწორად არის გათლილი. ამგვარი საწნახელი ქართლ-კახეთსა და იმერეთშია გავრცელებული. ხშირად ასეთი საწნახელი მთლიანად ერთი მორიდანაა გამოთლილი. საწნახლის კედლები, გვერდები თხელია, თავები და შუბლები კი -შედარებით მასიური.
    ხანგრძლივი ხმარების შემდეგ საწნახელს შუბლები უსკდება. ამიტომაც მარნებში ხშირად გვხვდება თავებჩადგმული "თავგამოყენებული" საწნახელი. მასიური, მთლიანი შუბლის მაგივრობას ეწევა საწნახლის თავსა და ბოლოში მჭიდროდ ჩასმული ფიცრის სამი ნაჭერი - "სართაული". მეტი სიმტკიცისათვის სართაულები გაყრილია საწნახელში განივად გამაგრებულ, გულამოღებულ ლატანში, რომელიც სოლით არის ჩაკეტილი.
    საწნახლის მეორე მთავარ სახეობას გაკუთხულისგან განსხვავებით ხის მორის მოყვანილობა აქვს შერჩენილი და შიგნიდანაც მრგვლად არის გათლილი. მრგვალი საწნახელი უმთავრესად გურია-სამეგრელოში და რაჭა-ლეჩხუმშია გავრცელებული. იგი ზოგი სხვა თავისებურებითაც გამოირჩევა. ასეთი საწნახელი როგორც წესი "თავგამოყენებულია". მას ზოგან მრგვლად გათლილი ფიცრის მთლიანი თავი აქვს ჩასმული, ზოგან კი სამი ნაწილისგან შედგენილი. მრგვალი საწნახლის უმთავრესი თავისებურება თვით ღვინის დაყენების წესით არის შეპირობებული. გურიასა და სამეგრელოში, ისევე როგორც რაჭა-ლეჩხუმში - საწნახელი არა მხოლოდ ყურძნის ფეხით დაწურვას ემსახურება, აქ ის ნაწილობრივ ღვინის დასადუღებელი ჭურჭლის მოვალეობასაც ასრულებს. მრგვლად გულამოღებული, საგრძნობლად პირშეკრული საწნახელი, როგორც აქაური მკვიდრიც მიუთითებს, "გაკუთხულზე" უკეთესი სადუღარია.
    საკმარისია თვალი შევავლოთ მარანში გაწოლილ ხის გოლიათს, მის კოხტად გათლილ-გამოყვანილ გვერდებს, მასიურ შუბლებს, თანგებითა და სოლებით საიმედოდ გამაგრებულ, ჩაყენებულ თავებს, რომ საწნახელში უმალ შევიცნოთ გამოცდილი ხითხუროს ნახელავი.
    საწნახლის მთლელობამ მეტადრე დასავლეთ საქართველოში მოიკიდა ფეხი. "იმერელი" ოსტატის მიერ გათლილ "ნავს" ზოგჯერ ქართლ-კახურ მარანშიც ვხვდებით.
    იმერელი ხურო სასაწნახლე ხეს კარგა ხნით ადრე შეიგულებს ტყეში. საუკეთესოდ ცაცხვია მიჩნეული. ეს ხე სუფთაა, მსუბუქი და ადვილი დასამუშავებელი. გარდა ამისა ცაცხვი "ქსოვილი" ხეა, მისი მორი ადვილად არ გასკდება, არ გაიპობა გათლისას. სასაწნახლე ხეს შემოდგომაზე ან ზამთარში მოუწევს მოჭრა. წაქცეულ ხეს დამორავენ და სასურველ სიგრძეზე გადახერხავენ. მრგვალი საწნახლისათვის მორს მხოლოდ კანს შემოაცლიან და მაშინვე გულის ამოღებას შეუდგებიან. გაკუთხვილი საწნახლის დამუშავება კი მისი გარედან გაკუთხვით, ოთხკუთხად გათლით იწყება. ხეს ნაჯახით გულს ამოუღებენ, შემდეგ კი მოკლეტარიანი ეჩოთი ამოწმებდნენ. საწნახელი "ლარში გაითლება". (ლარი დანაყილ ნახშირში ამოვლებული ბაწარია). გათლილ საწნახელს გადააბრუნებენ და მომაღლოდ შედგამენ. ქარი და ყინვა გამოაშრობს და გაამჩატებს. ამის შემდეგ საწნახლის წაღებაზე მიდგება ჯერი. უზარმაზარი ტვირთის წასაღებად პატრონი ზოგჯერ ოცდაათ-ორმოცკაციან "ნადს შეიწევს".
    ათი-თორმეტი "მაგარი" მამაკაცი მხრით შეუდგება საწნახელზე გარდიგარდმოდ დაკრულ კეტებს. გზაში მათ დანარჩენი "მომხმარენი" მოჰყვებიან ფეხდაფეხ. დროდადრო ერთმანეთს ენაცვლებიან საწნახლის მზიდავნი. მოდიან მოლიპულ თავდაღმართში, საცალფეხო ბილიკებზე, კლდესა და ღრეში. ხანხადან ომახიან სიმღერასაც დასძახებენ. "ერთმანეთს არ უმტყუნებენ, როგორც ხარები..." კეტის ქვეშ მდგომნი, მხრებზე უზარმაზარი ტვირთი რომ დასწოლიათ.
    ასე გააღწევენ "სახარომდე". აქედან ხარები გაათრევენ საწნახელს საურმე გზამდე. "დაბალი" ურმით დაამთავრებს საწნახელი თავის გზას.
    შიგ მიტანილი საწნახელი საბოლოოდ გაითლება და გაიწყობა. მას დაწურული წვენის, ტკბილის გამოსასვლელს გამოუბურღავენ, თავებს საიმედოდ გამოუყენებენ და საგანგებოდ ამოთლილ ხის მორებზე შეაყენებენ. რამდენიმე თაობას სამსახურს გაუწევს საწნახელი...
    საწნახელში ყურძნის დაწურვის ტრადიციული წესი საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მეტ-ნაკლებად თავისებურია. კახეთში დამკვიდრებული წესის თანახმად ყურძნით თავმობმულ საწნახელში ჩამდგარი ფეხშიშველი, მუხლებამდე შარვალამოკეცილი მწურავი თავდაპირველად აუჩქარებლად მთელი ტერფებით დატკეპნის მწიფე ყურძენს, როცა ყურძენს წვენი საკმაოდ გამოეცლება და საწნახელში დაბლა დაიწევს, მწურავი ძლიერად "ჩასცემს" ფეხს, ბოლოს კი საგულდაგულოდ "გაქუსლავს" - ქუსლებით გასრესს ყურძნის ჭაჭას. დროდადრო ნიჩბით უქცევს ჭაჭას, ნიჩბით გადააბრუნებს, დააცლის წვენს დაწრეტას, მერე კვლავ მიდგება ქუსლებით...
    საწნახელში ყურძნის ფეხით დაწურვის წესი მწურავისაგან საკმაო გამოცდილებასთან ერთად მუხლის ძალასაც მოითხოვს, მაგრამ ამ შემთხვევაში ფეხით ყურძნის დაწურვის შედეგიანობა მაინც ბუნებრივად განსაზღვრულია. ყურძნის ჭაჭაში კიდევ რჩება საკმაო რაოდენობით ძვირფასი წვენი. ამ წვენის საღვინედ გამოყენების მიზნით ქართულ მარანში საწნახელის გვერდით ძველთაგანვე გაჩნდა კიდევ ერთი ხელსაწყო - ჭაჭის მექანიკური წნეხი, რომელიც ხალხში სხვადასხვა სახელით არის ცნობილი: საქაჯავი, საქაჩავი, საქაჩველი, წბერი, საწბერავი, ჭახრაკი, ხარხინი.

პუბლიკაცია ხორციელდება “ღვინის კლუბის” საგანმანათლებლო პროგრამის ფარგლებში