ძველი და ახალი ქართული სადღეგრძელოები

ცვლილებები ძველიდან ახლისაკენ

გიორგი მერაბიშვილი

როგორც ირკვევა, ჩვენს დროში აქტუალური ქართული სადღეგრძელოების დიდი ნაწილი ბოლო ათწლეულების ნაყოფია. კომუნისტური და შემდგომი პერიოდის საქართველოში სუფრის წესების პარალლურად, სადღეგრძელეობიც ძალიან შეიცვალა და თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ძველი ქართული სუფრიდან დღეს მხოლოდ ფრაგმენტებიღაა შემორჩენილი.

     ცნობილი ამბავია, რომ საუკუნეების წინ, საქართველოში სადღეგრძელოების უმეტესობა იყო ძალიან მოკლე და ხშირად სულ რამდენიმე სიტყვიანი. თუმცა, როგორც წესი, მათი შინაარსი უფრო ტევადი და მრავლისმთქმელი იყო, ვიდრე დღევანდელი გაწელილი და ფაქტიურად არაფრისმთქმელი სადღეგრძელოები. საერთოდ, სადღეგრძელოებში არსებული თემატიკა იცვლებოდა იმის მიხედვით, თუ როგორი პოლიტიკური და სოციალური მდგომარეობა იყო ჩვენს ქვეყანაში და კონკრეტულ ეპოქაში ხალხს ყველაზე მეტად რა აწუხებდა.

ძველი ქართველი ევროპელები

დავით კობიძე, ეთნოგრაფი: პირველი ქართული სადღეგრძელოები წარმართული ღვთაებების, მზის, მთვარის, დედამიწისა და ბუნების სადიდებელი იყო. საერთოდ, ცნობილი ამბავია, რომ ქართველები "საბჭოურ გაზარმაცებამდე" ძალიან პრაქტიკული და ჯანსაღი ბუნების ხალხი იყვნენ და ეს სადღეგრძელოებშიც გამოიხატებოდა. ქართველები ლოცავდნენ იმას, რაც რეალური, აუცილებელი და საჭირო იყო. ლოცავდნენ ღმერთს (მაშინდელი გააზრებით, ღმერთი თავად ბუნება იყო), შვილებს, მოსავალს და ყველაფერ იმას, რაც საჭირო და უმთავრესია ადამიანისათვის. ეს "პრაქტიკულობის" ტენდენცია შემდგომი პერიოდის სადღეგრძელოებშიც შენარჩუნდა. მაგალითად, ერთ-ერთი ძველი წერილობითი წყაროს მიხედვით, საქართველოს პირველი მეფე, ფარნავაზი მცხეთელმა მესხმა, ვინმე გოინიმ ასე დალოცა: "იყავ ჯანმრთელი მეფეო და იქმნეს მხიარულობა". დღესაც ძნელია ადამიანს ამაზე კარგი რამ უსურვო. ჯანმრთელობა და მხიარულება, მართლაც ყველაზე სწორი და ჯანსაღი სურვილია. ალბათ სწორედ ჯანმრთელობა და მხიარულება ნიშნავს ბედნიერებას.".

     ადრეული შუა საუკუნეების პერიოდის ქართული სადღეგრძელოები, თავიანთი შინაარსით ძალიან ჰგავს ისეთ სადღეგრძელოებს, რომლებსაც დღეს ევროპის ქვეყნებში მიღებებსა და ბანკეტებზე ხშირად გაიგონებთ. შეიძლება გაგაკვირვოთ ამ შედარებამ და დაუჯერებლად მოგეჩვენოთ პარალელები ადრეული შუა საუკუნეების საქართველოსა და 21-ე საუკუნის ევროპას შორის, მაგრამ თუკი ძველი არაბი ისტორიკოსის ინექ ალ დეისის ცნობებს ვნახავთ, ბევრი რამ ცხადი გახდება. ინექ ალ დეისი წერს: "სომხეთში და საქართველოში ღვინო ძალიან უყვართ, თუმცა რომაელებივით არ იციან დათრობა. სულ სამ სასმისს სვამენ და სხვადასხვანაირად ადღეგრძელებენ იმ ადამიანს, ვისაც ქეიფი ეძღვნება". ფაქტია, რომ ამ ამბების მომყოლ არაბ ისტორიკოსს არანაირი მოტივაცია არ ექნებოდა რაიმე მიზნით ტყუილი ეთქვა, და თუ ეს ყველაფერი სინამდვილეა, მაშინ სწორია ჩვენი ვარაუდი ამასთან დაკავშირებით, რომ თანამედროვე ევროპული და ძველი ქართული სადღეგრძელოები ერთმანეთს ჰგავს. ბანკეტის ტიპის ევროპულ სუფრებზე, ძველი საქართველოს მსგავსად, სწორედ აღნიშნული ბანკეტის (შეხვედრის, სუფრის..) მომწყობთ ლოცავენ და თან სხვადასხვანაირად..

თამარი და სხვანი

დღეს ქართულ სუფრაზე მთავრობის და ხელისუფალთა მიმართ მიძღვნილი სადღეგრძელოები ფამილარობად და აფერისტობად ითვლება, რაც გასაგები და ბუნებრივია. ძველ საქართველოში კი, მეფეების დალოცვა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო და ეს სულაც არ კეთდებოდა იმისთვის, რომ ვინმეს საკუთარი პოლიტიკური ან პირადი ინტერესები ამოძრავებდა. ანდა, აბა რა პოლიტიკური და პირადი დაინტერესება უნდა ჰქონოდა იმ ქართლელ გლეხს, რომელმაც სიმონ პირველს სამსტროფიანი ლექსი-სადღეგრძელო მიუძღვნა. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ქართველები უკვლებლივ ყველა მეფეს მიიჩნევდნენ დალოცვის ღირსად. მამისა და ძმის მკვლელი კახეთის მეფის, ავ-გიორგის დამლოცავი ადამიანი ნამდვილად არ არსებობდა. ქართველები მხოლოდ ღირსეულ მეფეებს ლოცავდნენ.

     გიორგი მალხაზიშვილი, ისტორიკოსი: მეფისადმი მიძღვნილი სადღეგრძელოები საქართველოში ყოველთვის განსაკუთრებით პოპულარული იყო. თუმცა, მეფეებიდან ამ მხრივ განსაკუთრებული პატივი ერეკლე მეორესა და თამარს ხვდა წილად. თამარს ლოცავდნენ ჩვენი ქვეყნის ყველა კუთხეში. როგორც მის სიცოცხლეში, ასევე თამარის გარდაცვალების მერეც. თამარისადმი მიძღვნილი სადღეგრძელო თავის თავში მოიცავდა, ქვეყნის, ერთიანობის, სიკეთის, სილამაზის და სამართლიანობის სადღეგრძელოებს. თამარს ლოცავდნენ არა მხოლოდ ტომით ქართველები, არამედ ლეკებიც, ოსებიც, აფხაზებიც.. თამარს საკუთარ მეფედ ჩეჩნები, იგივე ვაინახებიც კი მიიჩნევდნენ. იმ პერიოდში ქალი მეფე, თან ასეთი ძლიერი და ასეთი სამართლიანი, ნამდვილი მსოფლიო მოვლენა იყო. მოგეხსენებათ, ძველ დროში ქალებისადმი და მათ შესაძლებლობებისადმი საკმაოდ ცინიკური და არასამართლიანი დამოკიდებულება არსებობდა. თამარმა კი თავისი არსებობით ყველა ეს კლიშე დაამსხვრია. რაც შეეხება ერეკლე მეფეს, ერეკლე იყო უკანასკნელი ქართველი მეფე, რომელმაც საქართველოს ისტორიაში ბოლო ბრძოლები მოიგო. ერეკლეს შემდეგ, საქართველოს არც ერთი ბრძოლა არ მოუგია და ეს სამწუხარო ტენდენცია დღემდე გრძელდება. ერეკლე მეფის სადღეგრძელო განსაკუთრებით პოპულარული იყო კახეთში და კახეთის მთიანეთში. ერეკლე მეფის სადღეგრძელოს კახეთში დღესაც კი სვამენ. საერთოდ, თუკი საქართველოს ისტორიას გადავხედავთ, მეფე ყოველთვის ქვეყანასთან იყო გაიგივებული და შესაბამისად, მეფის დალოცვა ქვეყნის დალოცვას უდრიდა".

"ღმერთმა გვაშოროს ფაშები, და გაგვიმრავლდეს ბავშვები"

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ქართული სადღეგრძელოები იცვლებოდა სხვადასხვა ეპოქისა და დროის შესაბამისად. როგორც ეთნოგრაფი და ისტორიკოსი ალექსანდრე ჯელაძე ამბობს, ქართული სადღეგრძელოები დროსთან ყოველთვის თანამიმდევრული იყო და სხვადასხვა დროში ამა თუ იმ სადღეგრძელოს შექმნა და პოპულარულობა კონკრეტული საჭიროება განაპირობებდა.

     ალექსანდრე ჯელაძე, ეთნოგრაფი: არაბების ბატონობის პერიოდში საქართველოს ყველაზე აქტუალური პრობლემა ქრისტიანობის შენარჩუნება იყო. შესაბამისად, იმ ეპოქის საქართველოში ქრისტიანობისა და რწმენის გადარჩენის საკითხი სადღეგრძელოებშიც აისახა. სავარაუდოდ, სწორედ იმ პერიოდიდან მოდის რელიგიური სადღეგრძელოების დიდი ნაწილი. მონღოლების ბატონობისას, უმთავრესი პრობლემა ხალხის ფიზიკურად გადარჩენა იყო. კახეთში და ქართლში დღესაც ამბობენ სადღეგრძელოს: "დავრჩენილიყავით". უმეტესობამ ალბათ არც იცის რას ნიშნავს ეს ერთი სიატყვა, რომელიც რეალურად ნიშნავდა იმას, რომ ქართველები ერთმანეთს უსურვებდნენ, შემოსულ მტერს (იმ შემთხვევაში მონღოლებს) არ აეყარათ და არ გაეყიდათ სხვა ქვეყანაში. ოსმალეთის ბატონობის დროს, დასავლეთ საქართველოში "ტყვეთა სყიდვის" საშინელმა სენმა ლამის მთელი დასავლეთ საქართველოს ახალგაზრდობა შეიწირა. ასეულობით ქართული სოფელი დაიცალა ახალგაზრდობისაგან. სწორედ ამიტომ, დასავლეთ საქართველოში მთავარ სადღეგრძელოებად მიიჩნეოდა ისეთი სადღეგრძელოები, სადაც ახალგაზრდები, ბავშვები და მომავალი ფიგურირებდა. სხვათა შორის, იმერეთში დღესაც ამბობენ ასეთ სადღეგრძელოს: "ღმერთმა გვაშოროს ფაშები და გაგვიმრავლდნენ ბავშვებიო".. აღმოსავლეთ საქართველოში ირანის ბატონობის პერიოდში, უამრავი ვენახი გაიჩეხა. ალბათ სწორედ ამის ნაყოფია ის, რომ იქაურებმა ვანახი საქართველოსთან გააიგივეს და ვენახისა და ღვინის სადღეგრძელო ძალიან პოპულარული გახდა".

"კაცობა და მეობა"

ჯერ ცარისტული, და შემდგომ საბჭოთა რუსეთის მიერ დაპყრობილ საქართველოში, სადღეგრძელოების დიდი ნაწილი მკვეთრად შეიცვალა როგორც თავისი ფორმებით, ასევე შინაარსით. პრაქტიკული, მოკლე და შინაარსიანი სადღეგრძელოები არაფრისმომცემმა და უშინაარსო ლაყაფმა შეცვალა. ქართული სუფრა აფერისტობისა და ფამილარობის ასპარეზი გახდა, სადაც ადამიანები ხშირად არა საუკეთესო, არამედ ყველაზე ცუდ თვისებებს ავლენდნენ.

     დავით კობიძე: რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობის შემდეგ, ქართული სუფრა სწორედ იმ საზოგადოებას დაემსგავსა, რომელშიც ათწლეულების მანძილზე ვცხოვრობდით. საბჭოური უსაქმურობა, არაპრაგმატულობა, არაპროფესიონალიზმი და  ფამილარულობა, ქართულ სუფრასა და სადღეგრძელობშიც გამოიხატა. ამას დაემატა ისიც, რომ იმ პერიოდში მასიურად დაიწყო ქართული ღვინის გაყალბება. ნათქვამია: "როგორ ღვინოსაც სვამ, ისეთ სადღეგრძელოებს ამბობო", სწორედ ასე იყო მაშინაც. მაშინდელი ღვინის ქარხნის დირექტორები ოჯახისათვის ნამდვილი და კარგი ღვინის საყიდლად სოფელ-სოფელ დადიოდნენ და რა გასაკვირია, რომ იმ პერიოდის სადღეგრძელოებიც ქარხნებში ჩამოსხმული ღვინის დონისა იყო.. "პურის მჭამელი ხალხის", "კაცობისა და მეობის", "ვინც მოპარვაც იცის და დახარჯვაც" და ასეთი ტიპის სადღეგრძელოები რატომღაც წმინდა ქართულად მიიჩნეოდა. ყველაზე ცუდი ისაა, რომ ასეთ სადღეგრძელოებს დღესაც გაიგონებთ და არა მხოლოდ უფროსი ასაკის ადამიანებისაგან.."

     ჯერ ადრეა ვისაუბროთ თანამედროვე, ანუ პოსტსაბჭოთა საქართველოში შექმნილი სადღეგრძელოების ორიგინალურობაზე და ეპოქისათვის დამახასიათებელ სტილზე. თუმცა, როგორც მიმდინარე ტენდენციები გვიჩვენებს, ბოლო დროს ყველაზე პოპულარული გახდა რელიგიური და პოლიტიკური თემატიკის შემცველი სადღეგრძელოები, რაც ჩვენი ქვეყნის არაჯანსაღ სოციალურ-პოლიტიკურ სიტუაციაზე კიდევ ერთხელ მეტყველებს. ჯანსაღი სადღეგრძელო ხომ პირველ რიგში ჯანსაღ საზოგადოებაში ისმება!

© „მარანი“