თუშური ლუდი

გიორგი ბოჭორიძის წიგნიდან “თუშეთი” (1935, გამოიცა 1993-ში)

ალუდი ლუდი არის. ალუდს ხდიან ქერისაგან. ქერს ჩაჰყრიან კოდებში. ზევიდან დაასხამენ წყალს. წყალი ისე უნდა ედგეს, რომ ქერს კოდში 1 ვერშ. მაღლა სცილდებოდეს. ესე იქნება 3 ჟამი (ე.ი. 3 დღე და ღამე). შემდეგ ამოიღებენ ქერს და ზარფუშში გასწურავენ. გაწურულ ქერს ან სუფთა მიწაზე, ან იატაკზე დახყრიან, რომ "დაკიაპდეს ("დაჯეჯილდეს”). დაყრილი 2 ვერშ. სქლად არ უნდა იყოს. ესე იქნება 4-5 ჟამამდე. თუ დამბალი ქერი ვერ "დაკიაპდა” (გაღივდა, დაჯეჯილდა), კიდევ 1 ჟამი დარჩება. როდესაც ის ერთმანეთს გეემბება (გეებმება) და ფესვებს გაუშვებს, მაშინ ააგროვებენ ხვავად, "შესწვერავენ” (წვერს გამოაბამენ). ზევიდან ნაბადს და სხვა სათბილობელს დააფარებენ. საფარებელს მაღლა ხვრეტს უზამენ ჰაერისათვის. ქერი გახურდება. კარგად უნდა გახურდეს. ნაპირები თუ ცივი აქვს, იმათ შიგნით მოაქცევენ და შიგნითა გახურებულ გულს კი - გარეთ. მაშინ თანაბრად გახურდება. როდესაც მარცვალი კარგად დაშავდება და ფესვებიც მიუჭკნება, მაშინ გამოიტანენ მზეზე და გაშლიან სრავალს (სრავალი - ფარდაგზე გასაშრობ-გასახმობად დაფენილი სულადია). სრავლად იქნება გახმობამდე. ისე უნდა გახმეს, რომ წისქვილმა დაფქოს. გახმობა ზომიერად უნდა. თუ მომეტებულად გახმა, გემო დაეკარგება. გამხმარს წაიღებენ წისქვილში და დაფქვავენ. დაფქულს სახლში მოიტანენ. კარგი ფქვილი გემოდ ტკბილი უნდა იყოს. ქერი როცა წყალში ჩაიყარა, ის "საფორე ქერი” იყო და ახლა უკვე დაფქული "ფორი”-ა. ფორს კახეთში "ალაო” ეწოდება.
ალუდის გამოხდა როცა უნდათ, ჩაასხამენ წყალს "საალუდე ქვაბში” ისე, რომ პირამდე 1 მეტრი კიდევ აკლდეს. შემდეგ ფორს ჩააყრიან (ყოველ ჩაფნახევარ წყალს უნდა 1 ლიტრა ფორი). ქვაბს "ქოჯო”-თი (იგივე "სარეველა") დაურევენ. იმ ზომამდე უნდა დაერიოს, რომ ფორი წყალში კარგად გაიხსნას. ამ წყალში გახსნილ ფორს "დარკო” ეწოდება. ფორი წყალს მაღლა ამოიყვანს და თუ ქვაბს წყალი კიდევ აკლია, დაასხამენ და პირამდე აავსებენ. ამის შემდეგ ყვერბში (საცეცხლურში) ცეცხლს შეუკეთებენ. ცეცხლი ზომიერი უნდა იყოს. ყოველ 10-15 წუთში ქვაბს ურევენ ქოჯოთი და ცეცხლსაც ზომიერად აძლევენ. ესე იქნება ადუღების დრომდე. ლუდის ქვაბს გვერდით უდგას საკედე. ამ საკედეში გადაიღებენ ქვაბიდან 1 1/2 ჩაფისოდენა დარკოს იმიტომ, რომ ქვაბი სავსეა და დუღილის დროს არ აფუვდეს და არ გადმოვიდეს. გადმოღებული დარკო ნახევარ-ნახევარი საათის შემდეგ ისევ საალუდე ქვაბზე უნდა დაესხას ისე კი, რომ დუღილი არ შეაჩეროს. როდესაც ის გადმონაღები დარკო მორჩება და საალუდე ქვაბს დაესხმება, მაშინ კიდევ უნდა დუღდეს 2 საათი. შემდეგ ცეცხლს გამოუნელებენ და ყვერბიდან ნაღვერდალს კარგად გამოხვეტავენ. ერთი 4-5 წუთი ისე იქნება. მერმე "მგოლავი” (ე.ი. ალუდის მოხარშვის მთავარი ხელმძღვანელი, ანუ ალუდის მომხარშავი, რომელიც ცეცხლსა და ქვაბს უდგას) მივა და ქვაბს ქოჯოთი დაურევს კარგა. ყვერბში წყალს შეასხამენ ძალიან დიდი სიფრთხილით ისე, რომ ქვაბის "მსკერს” (ძირს) არ მოხვდეს. ქვაბის გარეშემო ყორეები ისე უნდა გაცივდეს, რომ ცოტათი მეტი სითბო აღარა ჰქონდეს. ესე დარჩება 2 საათი. ფორის ლექი, რომელსაც "Ãოტი” ეწოდება, დაბლა წავა და წმინდა წვენს მაღლა მოიდებს. ამ წმინდა წვენს საალუდე ქვაბის მახლობლად დადგმულ კოდში გადმოიღებენ ტარკოშაყით. როცა ეს წვენი დალექილ Ãოტზე მივა, მაშინ ქოჯოთი დაურევენ. ტარკოშაყით პატარა ჩხუტში ჩაასხამენ, მიიტანენ და იქვე საქვაბეში ჭაპნით ჩამოკიდებულ ორ საწურავაყ ხაკში (ხაკი თხის ბალნისაა) გადაასხამენ. ამ ხაკებს ძირს უდგა "ლახტბა” (დიდი გეჯა, ანუ ნავი). ხაკებში ჩასხმული ხშირი წვენი ჩადის ლახტბაში, ხოტი კი რჩება ხაკში. როცა საალუდე ქვაბიდან მთელს ამოიღებენ და გასწურავენ, მაშინ ქვაბს კარგად მორეცხავენ წყლით. ქვაბიდან გადმოღებული წვენი რომ დგას კოდში, იმას ისევ ქვაბში გადაიღებენ ტარკოშაყით ან ვედროთი. ხაკებში ჩასხმული დარკო იწურება იმ დრომდე, ვიდრე ხოტი ძალიან არ გამაგრდება. ხოტის გამაგრების შემდეგ ხაკებს მოუჭერენ: მაღლა, ყელთან, "ყელსაჭირაყ-ს (იგივე "საყელა” ან "საყელური”), დაბლა, მუცელზე – საჭირაყ-ს (იგივე "არტახები”). უკანასკნელი ძალას აძლევს და წვენი იწურება. როცა ეს ყველაფერი დასრულდება, "ყელსაჭირა*-ს და "საჭირა*”-ს შემოხსნიან და ხაკებსაც ჩამოიღებენ. ლახტბაში განაწურ წვენსაც ისევ ქვაბში გადაიღებენ. ქვაბშივე ჩაჰყრიან სვეს  1 ვედროს (ძველად – 3 კაბიწს), შეუკეთებენ მაგარ ცეცხლს და აადუღებენ. ნელა დუღილი არ იქნება, რაც შეიძლება ძალიან უნდა დუღდეს. დუღილით ძირს უნდა დაიწიოს 5 ვერშოკი. მერმე ცეცხლს გამოუკეთებენ და ისევ ჩვეულებრივ წყალს შეასხამენ დიდი სიფრთხილით, რომ ქვაბს არ მოხვდეს, ამის შემდეგ 6 საათი სვეზე უნდა იდგეს ქვაბშივე. ეს არის "ზისწვენი”. ზისწვენს ამოიღებენ ტარკოშა*ით, დაასხამენ ზარფუშში და გასწურავენ. ეს გაწურვა მოხდება დილით. ამ განაწურ ზისწვენს წაიღებენ და გრილ ადგილას დადგმულ ქვაბებში ჩაასხამენ ისე, რომ თითო ქვაბში ნახევარზე მეტი არ უნდა იდგეს, ესე დაახლოებით 3 ჩაფი. ამას ტარკოშა*ით აგრილებენ, ანიავებენ ყოველ ნახევარ საათის შემდეგ. ესე იქნება საღამომდე. როდესაც ზისწვენი ძალიან კარგად გაგრილდება, მაშინ იქვე მახლობლად დადგმულ კოდში გადაასხამენ და შიგ ჩაუშვებენ "ასაყუო”-ს, ე.ი. დედას, ერთ ჩირჩას. ჯოხით დაურევენ, თუ ზამთარია, კარგა თბილად დახურავენ, თუ ზაფხულია თხლად გადააფარებენ. იქნება ესე 5-8 დღემდე. მერმე იხმარებენ. დახარჯვის წინ მაღლიდან მოდებულ "თხლეს” მოხდიან.

ალუდი ინახება 10 დღემდე. თუ დიდი ხანი დარჩა, დამჟავდება.

ალუდი უნდა იყოს: შავი, სქელი, ტკმილი (ტკბილი), ცოტა სვის გემო უნდა ჰქონდეს.

ალუდის გამოხდას "ალუდის შეკიდება” ჰქვიან.
შენიშვნა: წლის ხარჯს მიცვალებულზე "ალუდის ქნას” ეტყვიან.
ალუდის გამოხდის შემდეგ დარჩენილ ხოტს მზეზე აშრობენ და ზამთარში საქონელს აჭმევენ წყლით მარილში აზელილს.
"ასაყუო” არის დედა, გაკეთებული წინა გამოხდილი ალუდის თხლისაგან. დაყენებული ალუდი "თხლეს მოიდებს” ("თხლის მოდება”) ზევიდან ბრკესავით. ალუდის დახარჯვის წინ იმას მოხდიან ქაფქირა*ით ცალკე ფიცარზე, ჯამში ან ქვაბში შეინახავენ. როდესაც მისი ხმარება უნდათ, ქვა(ბ)ზე დაჰფქვავენ, ჩაჰყრიან რაიმე ჭურჭელში და დაალბობენ დარკოში. მერე ცოტა ზისწვენს ჩაასხამენ და გაკეთდება "ასაყუო” ე.ი. დედად სახმარებელი თხლე.

ალუდს ხდიან კაცები. ხდიან საერთო დღეობებისათვისაც და ცალკე პირთა ჭირსა ("ხარჯი”-სა) და ლხინისათვისაც.

საერთო დღეობისათვის ალუდის გამოხდაში ყველანი იღებენ მონაწილეობას. ფორსაც მიიტანენ წყვით, სვესაც, წყალსაც მიზიდავენ. მოხარშვა ჯერით არის მოყოლებული. ხარშავს "შულტა**” და თუ იმან მოხარშვა არ იცის, მაშინ მცოდნეს დაიქირავებს და იმას ახარშვინებს. მუშაობის დროს ხალხს იხმარიებს, რომელთაც "მორჩილები” ჰქვიან.

ალუდს ხდიან საქვაბეში.

ს ა ქ ვ ა ბ ე სასოფლო შენობა არის. აქვს ოთხი ყრუ ყორე ერთი კარით ან სამი ყორე ერთი კარით და მეოთხე ან მთლად ან ნაწილობრივ (შუაზე) ღიაა. სახურავი ან ცალფარდულია, ან - ორფარდული.

საქვაბეში არის საალუდე ქვაბები და ალუდის გამოხდის ყველა საჭიროება: ლახტბა, ქოჯო, საკიდა**, ყელსაჭირა**, საჭირა**.

ს ა ა ლ უ დ ე  ქ ვ ა ბ ი სპილენძის დიდი ქვაბია "ალუდის შესაკიდებლად”, ანუ გამოსახდელად. აქვს ნაწილები:

a.    ყელი პირითა და სახელეებით.
b.    მუცელი (მის ნაწილებს "კალაპოტები” ჰქვიან, ისინი ნაჭერი ფურცლებია).
გ. გვირგვინი მსკერია, ანუ ძირი სქელი სპილენძისა.
ქვაბს ზევიდან აფარებენ "სიპს”.
ქვაბებს აკეთებენ თელავიდან მოსული "რვალის მჭედლები”, ანუ "მერვალეები”.

თვითეულ საქვაბეში არის 1-3 ქვაბი.

ქვაბი საქვაბეში გამართულია "ყვერბზე”. "ყვერბი” საცეცხლური არის. ქვაბი ან "სახელეებით” არის ჩამოკიდებული (მაღლა გადებულ ხიდზე ანუ კოჭზე), ან კიდევ დგას მსკერზე (ძირზე) დაყუდებით. გვერდებზე და უკან ცეცხლისათვის საკმაო ადგილის დატოვებით აშენებული აქვს ყორეები, რომელთაც თავი შეკრული აქვთ ქვაბის ყელთან. წინა მხარე ღია არის ცეცხლის შესაკეთებლად.

ზოგ საქვაბეს გვერდის ანუ უკანა ყორეში, ქვაბის ან ქვაბების თავის გასწვრივ, აქვს ხვრელი. ამ ხვრელში გარედან შემოდებულია ხის ღარი ქვაბების თავზე. როდესაც ალუდის გამოხდა უნდათ, ღარს მიუმარჯვებენ ქვაბს, მოზიდავენ წყალს, შიგნით აღარ შეიტანენ, გარეთ ღარზე დაასხამენ და მისი საშუალებით წყალი ქვაბში ჩადის.

2. ლ ა ხ ტ ბ ა ფიჭვის ხისაგან გაკეთებული გეჯაა, ანუ ნავი დიდი ზომისა. ხმარობენ ზისწვენისათვის.

3. ქ ო ჯ ო, იგივე "სარეველა” ქვაბის სარეველი არის: გრძელ ტარს ძირთან გარეშემო რამდენიმე მწკრივად შემოწყობილი აქვს ჩხირები, შემოჭირებული "ჯარჯით” (დაგრეხილი წნელი).

4. ს ა კ ი დ ა** ხაკის ჩამოსაკიდი წნელია, ჩამობმული ლახტბის მაღალ ხიდზე (კოჭი).

5. ყ ე ლ ს ა ჭ ი რ ა** იგივე საყელა** ან საყელური ხაკის ყელის მოსაჭირებელი ორი პატარა ხეა ჯარჯით ერთმანეთზე გადაბმული.

6. ს ა ჭ ი რ ა** იგივე არტახები ხაკის მუცელზე მოსაჭირებელია. ის ორნაირი არის:
 ა. ორი ფიწლისებური ხე თითებით ერთმანეთზეა გადაბმული, თავებზე კი ჯარჯა (დაგრეხილი წნელი) შემოეცმება.
 ბ. სწორი ხეები ბოლოში ჩაჭკდეული (დაჭდეული) და ჯარჯით ერთმანეთზე გადაბმული.

საალუდე (სალუდე) ჭურჭელი არის:
1.    კ ო დ ი ალუდის დასაყენებელი დიდი ჭურჭელი არის ხისა.
2.    ს ა წ დ ე (ეხლა), ანუ საალუდე ჩხუტი (ძველად) კოდისებური ჭურჭელია ხისა. ხმარობენ ალუდის ჩასაყენებლად (ალუდი გააქვთ ხალხში). აქვს ნაწილები: პირი, ტანი, მსკერი ყაპყატოთი.
   საწდე სპილენძისაც არის. მასაც იგივე ნაწილები აქვს და დამატებით კიდევ -  "სახელე”.
3.    ი ჯ ა გ ა*ი ც კოდისებური ჭურჭელია ხისა, მომცრო. ხმარობენ ალუდის ჩასაყენებლად.
4.    ს ა ფ ო რ ე  ჩ ხ უ ტ ი იგივე კოდია, დიდი ზომისა. ხმარობენ საალუდე ფორის დასაყრელად.
5.    კ ო ჩ ხ ო ალუდის გადასაღები დიდი საწვნეა ხისა.
6.    თ ა ს ი სასმისია ხისა,რქისა, სპილენძისა. 

© ღვინის კლუბი/Weekend