ძველი ლეგენდები ვაზის კულტურის წარმოშობის შესახებ

თავისი კაპიტალური ნაშრომის, "საქართველოს ეკონომიური ისტორიის” მეორე ტომის დასკვნით ნაწილში აკად. ივ. ჯავახიშვილი წერდა: "უხვი ამპელოგრაფიული და მევენახეობის ტერმინოლოგია, ვაზ-ყურძნის ჯიშების სიმრავლე, ისევე როგორც მათი სახელების აღმნიშვნელობით გამომჟღავნებული დაკვირვების ნიჭი, ქართული ვაზ-ყურძნის ჯიშების მაღალხარისოხვან თვისებებთან ერთად სრულ უფლებას აძლევს მკვლევარს დაასკვნას, რომ ძველ საქართველოში მევენახეობა უაღრესად განვითარებული ყოფილა. "დაბადებაში” აღბეჭდილს ძველ ებრაულ გადმოცემას, როგორც ვიცით, მეურნეობის ამ დარგის სამშობლოდ ამიერკავკასია მიაჩნია. რაკი ამ წიგნში უადგილობის გამო, მეღვინეობის განხილვა ვერ მოთავსდება, ამის გამო საბოლოო მსჯელობაც მევენახეობა-მეღვნეობის თავდაპირველ სამშობლოზე უნდა შემდეგი წიგნისათვის გადაიდოს, მაგრამ თუ კაცობრიობის კულტურის ამ დარგის თავდაპირველ სამშობლოზე ჯერ მოსაზრების გამოთქმა არ შეიძლება, ყველაფერი რაც ამ წიგნში გამოირკვა, ხომ მაინც ცხადჰყოფს, რომ მევენახეობის ერთ მთავარ ცენტრთაგან უცილობლად საქართველოც უნდა იქნეს მიჩნეული (გვ. 602-603).

ივ. ჯავახიშვილს არ დასცალდა ეს დებულება განევითარებინა და ვაზის კულტურის სამშობლოს პრობლემა საბოლოოდ გადაეწყვიტა. მას არ მოუხერხდა "საქართველოს ეკონომიური ისტორიის” მესამე ტომი გამოეცა, სადაც ეს საკითხი იქნებოდა გამოკვლეული და სათანადოდ გადაჭრლი. ამ დიდად მნიშვნელოვანი პრობლემის გარკვევა საქართველოს კულტურის ისტორიის მკვლევარების საპატიო მოვალეობაა.

ივ. ჯავახიშვილის გარდაცვალების შემდეგ ამ პრობლემასთან დაკავშირებით ბევრი ახალი მასალა იქნა მოპოვებული, როგორც ეთნოგრაფების, არქეოლოგების, ლინგვისტების, ასევე ბიოლოგების მიერ. კერძოდ, დაგროვდა ახალი მასალა საუკუნეების მანძილზე ქართველი ხალხის მიერ ემპირიული ცოდნის საფუძველზე გამომუშავებულ საწარმოო საშუალებებზე ვაზის მოვლისა და ღვინის დაყენების დარგში. ამ მხრივ ქართველი ხალხის პრაქტიკული გამოცდილება უშუალო მწარმოებლის ცოდნა-გამოცდილება დაუშრეტელი წყაროა, რომელიც ცალკე მონოგრაფიულ შრომას მოითხოვს. ამჟამად ჩვენი მსჯელობა შეეხება ხალხურ გადმოცემებს ვაზის კულტურის წარმოშობის შესახებ. სახელდობრ, ძველ ირანულ გადმოცემას, რომელიც ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც ივ. ჯავახიშვილი "საქართველოს ეკონომიურ ისტორიის” მეორე ტომზე მუშაობდა, ცნობილი არ იყო.

1933 წელს პრუსიის სახელმწიფო ბიბლიოთეკამ ბერლინში შეიძინა ერთი ახალი, მანამდე უცნობი, სპარსული ხელნაწერი, 1365 წლით დათარიღებული. მასში აღმოჩნდა სახელგანთქმული მათემატიკოსის, ფიზიკოსის, ფილოსოფოსისა და პოეტის ომარ ხაიამის (1040-1123 წ.) მანამდე უცნობი ნაწარმოები "ნაურუზნამე”. ამ ნაშრომის ცალკეულ თავებში განხილულია შემდეგი საგნები: ოქრო და ოქრომჭედლობა, საბეჭდავები, ხმალი და ხმლის პირები, მშვილდი და მშვილდოსნობა, საწერ-კალამი, ცხენი და ცხენის თვისებები, მიმინოთი ნადირობა, ღვინო და ღვინის თვისებები.

ამ უკანასკნელ თავში ომარ ხაიამს შეუტანია ირანული ძველი გადმოცემა ვაზისა და ღვინის წარმოშობის შესახებ ირანში. ავტორი აღნიშნავს, რომ ეს გადმოცემა დამყარებულია ისტორიული წყაროების მონაცემებზე.

გადმოცემის მოკლე შინაარსი შემდეგია: სახელგანთქმული მეფის შამირამის შვილმა უფლისწულმა ბადამმა, სიკვდილს გადაარჩინა ფასკუნჯი, რომელსაც უზარმაზარი გველი ახრჩობდა. მადლიერი ფასკუნჯი სამაგიეროდ მეფეს ყურძნის წიპწებს მიუტანს. მეფის ბრძანებით წიპწებს დათესავენ, აღმოცენდება ვაზი, იგი მოისხამს ყურძენს, მას დაწურავენ და დადგება სასმელი, რომელსაც აღიარებენ სიტკბოების მომნიჭებელ წყაროდ. მეფე ბრძანებს გაშენდეს ვაზის ზვრები მთელს ქვეყანაში ადამიანთა საკეთილდღეოდ. გადმოცემა აღნიშნავს, რომ ფასკუნჯი, რომელმაც ირანში წიპწები მოიტანა, ჩრდილოეთის მხრიდან მოფრინდა (Fr. Rosen, Altpersische Legende über Herkunft des Weines – Festschrift Max Oppenheims, Berlin, 1938. შდრ. მეფე ჯემშიდთან დაკავშირებული გადმოცემა, "ივერია”, 1892 წ., №52.).

ეს გადმოცემა მრავალმხრივაა საყურადღებო (დაწვრილებით ეს ლეგენდა განხილულია ჩვენს ნაშრომში, რომელიც დაიბეჭდა უნგრულ Ethnographia–ში, ტ. XVIII, 4, Budapest, 1957).

1.      ვაზის გაშენება წიპწით, როგორც ამას სხვადასხვა მონაცემები არკვევენ – ძველია. ძველი ჩანს იგი ქართული მონაცემების მიხედვითაც (ი. ნანობაშვილი, ვაზის კულტურა ქიზიყში, თბ. 1949).

2.      ასევე ძველია სახელმწიფოს ზრუნვა ვაზის შესახებ, როგორც ამას ადასტურებს ხეთების უძველესი კანონთა კრებული.

3.      ლეგენდა იმასაც მოწმობს, რომ სპარსეთში ვაზის კულტურა შეტანილია ჩრდილოეთიდან, რასაც მხარს უჭერს ისტორიული ცნობებიც (Br. Meissner, Babylonien und Assyrien, I, Heidelberg 1923).

ამ მონაცემებიდან ჩვენთვის ამჟამად მთავარი მნიშვნელობა იმას ენიჭება, თუ სად ვარაუდობს გადმოცემა ვაზის კულტურის წარმოშობას.

გადმოცემაში დასახელებული ჩრდილოეთის მხარეს, საიდანაც ფასკუნჯმა წიპწები მოიტანა ირანში, – ირანისათვის და მის სამხრეთით მდებარე ქვეყნებისათვის - "ქუსტი პახტარს, - კავკასია და მასში შემავალი ქვეყნებია; ამიტომ ვაზის სამშობლოდ ლეგენდის მიხედვით კავკასია, კერძოდ ამიერკავკასია ივარაუდება. ზემოთქმულს დავძენთ, რომ ეს სახელწოდება ჩრდილოეთის მხარე – ქუსტი აპახტარ შემთხვევითი და კერძო ხასიათის სახელწოდება კი არ არის, არამედ საუკუნეთა მანძილზე გამომუშავებული და განმტკიცებული პოლიტიკურ-გეოგრაფიული ტერმინია.

ამგვარად, რაკი გაირკვა, რომ უძველეს სპარსულ გადმოცემაში ვავის კულტურის სამშობლოდ ჩრდილოეთის მხარე, ამიერკავკასია ივარაუდება, მეტი დამაჯერებლობა ენიჭება ძველ ებრაულ გადმოცემას, რომელშიც ვაზის კულტურის სამშობლოდ სამხრეთი კავკასია, არარატის მხარე, "ჩრდილოეთის ქვეყანა”-ა დასახელებული. შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ვაზის კულტურის თავდაპირველი სამშობლოს საკითხში ეს ორი ძველთაძველი გადმოცემა ერთიმეორეს ემთხვევა, რაც მათ მონაცემებს სარწმუნოდ ხდის.

ყოველივე ზემოთქმულთან ერთად საკითხავია, თუ რა მონაცემებს შეიცავენ ბერძნული და ეგვიპტური გადმოცემები ვაზის კულტურის წარმოშობის შესახებ.

ჰომეროსისა (ჰომეროსი ხოტბით იხსენიებს ფაზისის (კოლხეთის) მხარის ცინცხლების მფრქვეველ (შუშხუნა) ღვინოს) და ჰესიოდეს დროს რეალური ვითარება საბერძნეთში ვაზის კულტურის წარმოშობის შესახებ უკვე დიდი ხნით ადრე იყო დავიწყებული. ამიტომ ამ ხანად იქმნება ისეთი ლეგენდები, რომელთა მიხედვით ყოველი კულტურული აღმოჩენა ღვთაებებს მიეწერება. ბერძნული გადმოცემების მიხედვით ვაზის კულტურა ერთის მხრით ღვთაება დიონისეს მიეწერება, ხოლო მეორე მხრით ასტრალურ ღვთაებებს – სირიუსსა და ვერძს. ამდენად ბერძნული თქმულებები გვიანაა წარმოქმნილი და რეალურ ვითარებას ოდნავადაც არ ასახავენ.

ასევე გვიან ხანებშია წარმოშობილი ეგვიპტური გადმოცემა ვაზის კულტურის ჩასახვის შესახებ. რამდენადაც ეს გადმოცემა ვაზის კულტურის წარმოშობას ეგვიპტეში ღვთაება ოზირისს მიაწერს, ე.ი. ეკუთვნის იმ დროსა და ხანას, როდესაც უკვე დავიწყებული იყო ვაზის წარმოშობის რეალური ვითარება.

ძველი ჩანს ქართული გადმოცემა (კოლხური) ვაზის კულტურის წარმოშობის შესახებ, რომელიც ამ კულტურის ჩასახვას მწყემსს და მწყემსურ მეურნეობას უკავშირებს (მოვიგონოთ ტყის მეურნეობა კოლხეთში, კოლხური ოქროს ვერძი, კოლხური ცინცხლებიანი ღვინო და სხვ.).

ახლა, თუ ჩვენ დავუბრუნდებით ირანულსა და ებრაულ გადმოცემებს, რომლებიც ვაზის კულტურის წარმოშობის სამშობლოდ ამიერკავკასიის მხარეს მიიჩნევენ – უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ ორი გადმოცემიდან ერთი, ებრაული, სემიტურ სამყაროდან მომდინარეობს, ხოლო მეორე, სპარსულ-ირანული, ე.ი. ინდო-ევროპული სამყაროდან. პირველი მათგანი კულტურულ ვაზის სამშობლოდ გამორიცხავს ვაზის კულტურის ისეთ ძველ ცენტრს, როგორიცაა სირია-პალესტინა, ხოლო მეორე - სპარსეთს. ორივე ეს გადმოცემა ვაზის კულტურის წარმოშობას სამხრეთ კავკასიას უკავშირებს იმ ტერიტორიას, რომელიც ოდითგანვე აბორიგენი იბერიულ-კავკასიური მოდგმის ხალხით იყო დასახლებული და ამდენად გამორიცხავს სემიტურისა და ინდო-ევროპული ჩამომავლობის მოსახელობის პიონერობას ამ დარგის მეურნეობის წარმოშობის საკითხში. კვლევა-ძიების ეს შედეგი უნდა იქნეს გათვალისწინებული ამ პრობლემის სხვა მხარეების გაღრმავებული შესწავლის დროს.