თეიმურაზ ბაგრატიონის ლექსიკონის ერთი სტატიის შესახებ

გიორგი ბარისაშვილი

„დიდი ღვაწლი უნდა და

დიდი ჯაფა აქვს  ლექსიკონის კეთებას“

თეიმურაზ ბაგრატიონი

ХIХ საუკუნის პირველი ნახევრის გამოჩენილი ქართველი მოღვაწის - თეიმურაზ ბაგრატიონის კალამს არაერთი ჟანრის ნაშრომი ეკუთვნის. სახელოვან მეცნიერს დიდი შრომა გაუწევია ასევე ქართული ლექსიკონის შედგენაზეც, რომელიც ენციკლოპედიური ხასიათისაა. თავის ლექსიკონში თეიმურაზ ბაგრატიონი საფუძვლიანად ეყრდნობა სულხან-საბას და ვახტანგ VI-ს ნაშრომებს. სამაგიეროდ მისი ლექსიკონიც გამოდგა საფუძვლად არაერთი შემდგომი გამოცემული ლექსიკოგრაფების ნაშრომებისათვის: დ. ჩუბინაშვილი და სხვ.

სტატია, რომელსაც განსახილველად ჩვენ ცოტა ქვემოთ შევეხებით, მოცემულია თეიმურაზ ბაგრატიონის ლექსიკონში - „წიგნნი ლექსიკონნი“ (თბილისი, 1979 წ. ლექსიკონის მასალები შეკრიბა, ანბანზე გააწყო, წინასიტყვაობა და შენიშვნები დაურთო გურამ შარაძემ).

საქართველო ვაზისა და ღვინის კლასიკური ქვეყანა და სამშობლოა, სადაც ათასწლეულების მანძილზე არც ვაზის მოშენებას, არც ყურძნის მოწევას და არც ღვინის ქართულად დაყენებას წყვეტა არ განუცდია და ეს მეტად ღრმა შინაარსის მატარებელი ტრადიცია დღევანდელ დღემდე მოვიდა, რათა იგი ჩვენს შემდგომ თაობებს მართებულად და უცვლელად გადავცეთ. ქართული მევენახეობა-მეღვინეობის სფეროში თავი მოიყარა ასეულობით სპეციფიკურმა ტერმინმა, რითაც ქართული მარნის იარაღ-ინვენტარი, ვენახის ტიპები, ვაზის ჯიშები და საღვინე ჭურჭელია სახელდებული. ზოგიერთი ტერმინი, როგორიცაა, მაგალითად: ჯამი, ჩარექა, ტიკი, სუფრა, ტოლუმბაში თუ სხვ. უცხო ენებიდანაა შემოსული ქართულ ენაში, მაგრამ ქართული მევენახეობა-მეღვინეობის სფეროში, აბსოლუტური უმრავლესობის შემთხვევაში საქმე გვაქვს იმ მრავალფეროვან და, ამავდროულად, უძველეს ტერმინოლოგიასთან, რომელიც ქართულ ვაზთან და ღვინოსთან და აქედან - ქართველ კაცთან ერთად გაჩნდა ამქვეყნად და რაც მთავარია – ამ ადგილას. საქართველოს მეღვინეობის ერთ-ერთი და ალბათ უპირველესი ტერმინი, ვაზთან და ღვინოსთან ერთად არის - „ქვევრი“. აღნიშნული ტერმინი ძალიან ღრმა შინაარსისაა და თავის მხრივ მჭიდრო კავშირშია ქართულ სიტყვებთან: ქვა, ქვეყანა, ქვესკნელი და ადგილის გარემოების აღმნიშვნელი სიტყვა - „ქვევით“... საფიქრებელია, რომ ტერმინ ქვევრით სახელდებულია მხოლოდ ის ჭურჭელი, რომელიც მდებარეობს ქვევით, ანუ ქვეყანაში, რომელიც მიწაში ყელამდეა ჩაფლული... ამ კონკრეტულ და მეტად მნიშვნელოვან შემთხვევაში თავიანთი მოსაზრება, ალბათ, ენამეცნიერებმა უნდა გამოთქვან, რათა ჩვენ საბოლოო და ამომწურავი პასუხი მივიღოთ ტერმინ ქვევრის შესახებ.

ხსენებულ ლექსიკონში ავტორი ქვევრის შესახებ ძალიან საინტერესო ცნობებს გვაძლევს განმარტების სახით. იგი არა მხოლოდ ამ ჭურჭელს განმარტავს, არამედ განიხილავს ისეთ საკითხსაც, როგორიცაა ქვევრის დადუღაბება, მოცულობა და ღვინის შენახვა. მოდით, ერთად გადავავლოთ თვალი აღნიშნულ სტატიას:

„ქვევრი წერილის ენით - ჭური. სრულიად ზემოსა და ქვემოს საქართველოში ქვევრებით, ესე იგი ჭურებით ინახავენ ღვინოსა. ამას აკეთებენ ჩვენის ქვეყნის საქართველოსა და იმერეთის კაცნი, დიახ წმინდისა და მტკიცე კეცის თიხისაგანა. ქვევრს ჯერ პირველად თიხიდამ გააკეთებენ მექვევრეები, ესე იგი მეკეცენი. ჯერ კარგად გააშრობენ და მერე ცეცხლში გამოსწვენ, დიახ წმინდა ჭურჭელი არის. ღრმათ მიწას მოსთხრიან, იმაში ჩასდგმენ ქვევრსა. გარეშემოსა და ძირსაც ქვითკირით გამოუშენებენ ისე, რომ სულ ის ქვითკირი სრულად ქვევრს შემოეკვრის გარეშამო და ღვინის ძალი ვეღარ გახეთქს ქვევრსა. თუ ასე არ შეინახეს ღვინო საქართველოში, უეჭველად წახდება. ზეზე ქვევრით არ შეინახება. ქვევრები დიდროვანიც იქნება და წვრილებიც. წვრილს ქვევრებსა ქოცო ჰქვიან და სხვადასხვა სახელები. ზოგს დიდს ქვევრებში ოცი საპალნე, ოცდაათი და მეტი და ნაკლები ღვინო ჩაისხმის... ქვევრი არს ქართულად.“

როგორც ვნახეთ, ტერმინ ქვევრის განმარტებისას ავტორი ცნობებს გვაძლევს მის მოცულობაზე, სახელებზე, მიწაში ჩაფვლის ტექნიკასა და სხვა, არაერთ მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვან საკითხზე. ვფიქრობთ, რომ ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს, თუკი ჩვენ ზემოთ მოყვანილ სტატიას ცოტა უფრო ვრცლად შევეხებით.

           ავტორი სტატიის დასაწყისში არნიშნავს, რომ „სრულიად ზემოსა და ქვემოს საქართველოში ქვევრებით, ესე იგი ჭურებით ინახავენ ღვინოსა“. როგორც უკვე ითქვა, ლექსიკონის ავტორი ХIX საუკუნის პირველ ნახევარში წერს თავის ნაშრომს. იგი დაიბადა 1782 და გარდაიცვალა 1846 წელს. ლექსიკონში აღნიშნული ფაქტი, რომ ღვინოს ქართველები მთელს ზემო და ქვემო საქართველოში ქვევრში, ანუ ჭურში ინახავენო, ცხადია, ავტორისათვის კარგად ნაცნობი სიტუაციაა... ამის გარეშე, ძნელი წარმოსადგენია, რომ ამგვარი მნიშვნელობის ფაქტი ლექსიკონში მოხვედრილიყო. ამრიგად, ХIX საუკუნის პირველ ნახევარში, მიუხედავად იმისა, რომ დედაქალაქსა თუ სხვა ადგილებში მრავლადაა სირაჯხანები, სადაც ძირითად ჭურჭელს რუმბი, ტიკი და კასრი წარმოადგენს, ავტორი ღვინის ჭურჭლად, რომელიც მთელს საქარველოშია გავრცელებული და სადაც ხდება ღვინის არა მხოლოდ დაყენება, არამედ შენახვაც, ქვევრს ასახელებს! ხოლო სტატიის უპირველეს წინადადებაში: „ქვევრი წერილის ენით - ჭური“, ავტორი სიტყვა „წერილში“ ოფიციალურ სამწერლობო ენასთან ერთად წმინდა წერილსაც გულისხმობს, რადგან, მაგალითად, ბიბლიის ძველქართულ ხელნაწერში (მცხეთური ხელნაწერი), რომელიც სულხან-საბას რედაქციით არის შედგენილი, არაერთგზის გვხვდება ტერმინი - ჭური. აქვე უნდა ითქვას, რომ ჭური ძველ ქართულში აღნიშნავდა არა მხოლოდ ღვინის დასაყენებელ ჭურჭელს. ილია აბულაძის ძველი ქართული ენის ლექსიკონში (თბილისი 1973წ.) ვკითხულობთ: ჭური - იარაღი, ჭურჭელი, ჭური, ქვევრი, მოკაზმულობა...

 „ქვევრს ჯერ პირველად თიხიდამ გააკეთებენ მექვევრეები, ესე იგი მეკეცენი. ჯერ კარგად გააშრობენ და მერე ცეცხლში გამოსწვენ...“ამ წინადადებაში ავტორი საუბრობს ქვევრის დამზადებაზე, სადაც იგი ხაზს უსვავს ერთ-ერთი ეტაპის მეტად მნიშვნელოვან მომენტს, კერძოდ - „ჯერ კარგად გააშრობენ“... მართლაცდა ახლად დამზადებული ქვევრის ხარისხიანად გამოშრობაზე დიდადაა დამოკიდებული მისი შემდგომი ხარისხი. იმ ადგილას, სადაც ახლად აშენებული ქვევრის გამოშრობის პროცესი მიმდინარეობას, აბსოლუტურად გამორიცხული უნდა იყოს მცირედი ნიავიც კი! წინააღმდეგ  შემთხვევაში, შესაძლოა ქვევრის კედლები დაიბზაროს, რასაც გამოუსწორებელი შედეგი მოჰყვება. სწორედ ამიტომ ქვევრი დახურულ ადგილას შრება. გურიაში, მაგალითად, ერთი ასეთი გადმოცემა არსებობს: იმ სათავსში, სადაც ქვევრი შრება, ძაფით დაჰკიდებდნენ ბუმბულს, რომელიც ქვევრების გამოშრობის მთელი პერიოდი არ უნდა შერხეულიყო, ანუ სათავსის კარ-ფანჯარა საგულდაგულოდ უნდა ყოფილიყო დაგმანული.

 შემდეგი და ასევე მეტად მნიშვნელოვანი პროცესი, რომელსაც თეიმურაზ ბაგრატიონი ეხება, ესაა ქვევრის დადუღაბება. იგი ამ პროცესს ამგვარად განგვიმარტავს: „ღრმათ მიწას მოსთხრიან, იმაში ჩასდგმენ ქვევრსა. გარეშემოსა და ძირსაც ქვიტკირით გამოუშენებენ ისე, რომ  სულ ის ქვითკირი სრულად ქვევრს შემოეკვრის გარეშამო და ღვინის ძალი ვეღარ გახეთქს ქვევრსა. თუ ასე არ შეინახეს ღვინო საქართველოში, უეჭველად წახდება“.

 ამ შემთხვევაში ავტორი განგვიმარტავს ქვევრის დადუღაბების მნიშვნელობას, თუმცა იგი ამ მეტად მნიშვნელოვანი ოპერაციის მხოლოდ ერთ მომენტს ეხება. მთლიანობაში კი ქვევრის დადუღაბებას, რომელმა პროცესმაც საქართველოში სწრაფად გავრცელების ხასიათი XI საუკუნიდან შეიძინა, არაერთი დატვირთვა აქვს, რომელთა შორის უპირველესია ქვევრის სეისმომედეგობის გაზრდა, რადგან, როგორც საუკუნოვანი პრაქტიკული დაკვირვებიდან ირკვევა, დიდი მოცულობის დაუდუღაბებელი ქვევრი შესაძლოა მცირედი ვიბრაციის დროსაც კი დაზიანდეს. ამისათვის კი, როგორც ეს თავად სტატიაშია მოცემული, ქვევრი ქუსლიდან ყელამდე ქვითკირის დუღაბში უნდა იყოს ჩამჯდარი.

 ერთი ძლიან მცირე, მაგრამ მნიშვნელოვანი წინადადება სტატიაში, ესაა - „ზეზე ქვევრით არ შეინახება“. ამ შემთხვევაში საუბარი უნდა იყოს სწორედ იმ ტრადიციაზე, რომელიც ქართულ მეღვინეობაში, განსხვავებით არაერთი ერის მეღვინეობის ტრადიციებისა, არის დამკვიდრებული. კერძოდ ის, რომ ჩვენში, მოყოლებული არქაული დროიდან, ქვევრი მიწაში ეფლობა და მისი მიწის ზემოთ დადგმა და ამგვარად მასში ღვინის დაყენების თუნდაც ერთი ფაქტიც კი ჩვენთვის უცნობია.

 „ქვევრები დიდროვანიც იქნება და წვრილებიც. წვრილს ქვევრებსა ქოცო ჰქვიან და სხვადასხვა სახელები“. მთელს სტატიაში თეიმურაზ ბაგრატიონი ახსენებს ქვევრის მხოლოდ სამ სახელს: თავად ქვევრი, ჭური და ქოცო. მთლიანობაში კი ქვევრს საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში სხვადასხვა, განსხვავებული სახელები ჰქვია. ასე მაგალითად: ქვევრი, ჭური, ქოცო, დერგი, ხალანი, ლაგვინი, ლაგვინარი, ლახუტი, ქუბარი, ჩასავალი, საზედაშე ქვევრი, ყვიბარი, ქვიბარი, ქუბარი. დღესდღეობით ხსენებული ქართული  საღვინე ჭურჭლის საერთო, ლიტერატურულ სახელად მიღებულია ტერმინი - ქვევრი.

 „ზოგს დიდს ქვევრებში ოცი საპალნე, ოცდაათი და მეტი და ნაკლები ღვინო ჩაისხმის“.სტატიის დასასრულს თეიმურაზ ბაგრატიონი საუბრობს ქვევრის მოცულობაზე. ცნობილია, რომ საქართველოში ქვევრის მოცულობა მერყეობდა 2 -  3 ლიტრიდან 7 - 8 000 ლიტრამდე, მაგრამ არის, არცთუ უსაფუძვლო მოსაზრება, რომ ძველ საქართველოში უმზადებიათ 15 000 ლიტრამდე მოცულობის ქვევრებიც. („ღვინის დაყენება ქვევრში“ გ. ბარისაშვილი,  თბილისი 2010).

 როგორც ვნახეთ, ლექსიკონის ავტორი – თეიმურაზ ბაგრატიონი, ტერმინ ქვევრის შესახებ უაღრესად მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის. ცხადია, ავტორი ეყრდნობა საქართველოს იმჟამინდელ მდგომარეობას, რისი თვითმხილვევლი და თანამედროვეც თავადაა, და, უნდა ითქვას, რომ საინტერესო სწორედ ესაა, რადგან როგორც აღინიშნა, იგი არსებულ, რეალურ სიტუაციას აღწერს, რომელშიც ქვევრს, როგორც ქართული მეღვინეობის ერთადერთ ჭურჭელს, უდავოდ უპირველესი და შეუცვლელი ადგილი უკავია ღვინის ქართულად დაყენების საქმეში, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ქვევრის, როგორც ქართული საღვინე ჭურჭლის უნიკალურობას.

© ღვინის კლუბი/Weekend