მექვევრეობა-მეჭურეობა – "ღვინის კლუბი"

 

ზემოიმერელი მექვევრეები, იგივე მეჭურეები, აკეთებენ ჭურებს, ქვევრებს, ქოცოებს, სატკბილეს // თაღარს // თაყარს // ისარნას // სარნას და თონეს.

ზემო იმერეთში დიდ ქვევრს ჭურს ეძახიან, პატარას -  ქვევრას. ამას მოწმობს ეს ლექსიც:

 

"ქვევრები ყველა დამემტვრა,

არ მქონია დიდი ჭური,

თქვენმა აქ მოსვლამ იხაროს,

თუ დამიგდოთ კარქათ ყური!" (ხრეითი).

 

ტევადობის მიხედვით ზუსტად დადგენილი ზღვარი არ არსებობს ჭურისა და ქვევრის გასარჩევად. მაგალითად, ზოგან მიაჩნიათ, რომ "50 ფუთიანს ზევით არის ჭური, ქვევით - ქვევრა" (შროშა); "ჭურს ეტყვიან 40 ფუთზე ზევით რო წავა, ქვევრა უფრო პატარაა" (ჩიხა); "ოც ფუთამდე რო ჩადის, ქვევრა ქვია, დიდს – ჭური" (საღვინე); "ქვევრა ქვია, ხუთი ფუთიდან 10 ფუთამდე თუ ჩადის, დიდი ჭურია" (წყალშავი, ქვები).

საბასთან ჭურია საზოგადოდ ყურძნის წვენის – ტკბილის ჩასასხმელი: "ხოლო ესე ჭური, საცავი ტყბილისა, განიყოფებიან, რამეთუ დიდთა ეწოდებიან ქვევრი და მისსა შემდეგსა – ყვიბარი და მისსა უმცროსსა – ქოცო, - არამედ ყოველივე ჭური არს" .

საბაზე დაყრდნობით განმარტავენ ჭურს დ. და ნ. ჩუბინაშვილებიც: "ჭური საკუთრად ეწოდების ღვინის ჩასასხმელსა, რომელ არიან ქვევრი, ქოცო, ხალანი, დერგი, ლაგვინი, ლაგვინარი და თხიერიცა"...

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, ჭური და ქვევრი ერთი და იგივეა. ი. ქავთარაძეს სწორად აქვს განმარტებული, რომ ქვევრი არის პატარა ჭური, ხოლო ჭური - დიდი ქვევრი. თუ ქვევრი საქვედაო სარცხლით ირეცხება, ჭურია, ხოლო, თუ შიგ ჩაუსვლელად, საზედაო სარცხლით შეიძლება მისი გარეცხვა, ქვევრია.

ოკრიბაში ქვევრს არ ხმარობენ, 20 ფუთამდე ტევადობის ქვევრს იქ ყუბარს უწოდებენ (შდრ. საბა ყვიბარი). სულ პატარა ქვევრი ქოცო ანუ ღვინის დერგია (შროშა), იგი დაახლოებით 5 ფუთამდე ტევადობისაა.

მეჭურეები აკეთებენ აგრეთვე საწნახელიდან გადმოსული ტკბილის ჩასასხმელად ფართოპირიან, ვიწროძირიან შუაზე გადაჭრილი ქვევრის ფორმის თიხის ჭურჭელს, რომელსაც სხვადასხვა სოფელში უწოდებენ თაღარს//თაყარს//ისარნას//სარნას//სატკბილეს. მაგალითად, ჩიხაში (საჩხერის რაიონი) თაღარს ეძახიან იმავე ფორმის ჭურჭელს, რომელიც შაბიამნის ხსნარის ჩასასხმელად იხმარება, თუ ტკბილისათვის გამოიყენებენ, მას სატკბილე ჰქვია.

მეჭურეები აკეთებენ თონესაც. თონის გასაკეთებლად თირსა და აყალოს რწყვით ურევენ. რწყავენ კალათებით ან ვედროებით. ჯერ მიწას გააკარქულებენ – გაანაწილებენ ქვევრებისა თუ ჭურების მიხედვით, შემდეგ აყალოს ალბობენ ან სპეციალურ ჭურჭელში, ან ორმოში, რომელსაც წინასწარ აყალოთივე ამოლესავენ: "არ გაუშვეფს აყალოი წყალსა". მერე ამ დამბალ მიწას ლაფათქით ამოყრიან საზელზე, სადაც აყალოს ამოყრამდე თირის კოლბოხებს დაცენცავენ – გააფხვიერებენ, მერე წყალს დაასხურებენ და შეურევენ აყალოში.

საზელი ოთხ ბოძვზე ფიცრებდალაგებული ტახტისმაგვარი მოწყობილობაა, რომელიც სამი მხრივ ფიცრებითვე არის შამორაგული, წინიდან ღიაა. დამბალ ტალახზე შედგება მეჭურე და ჯერ ფეხის ქუსლით ზელს - დაქუსლამს, მერე ხის ხმლის – ხმალას საშუალებით, რასაც დახმალვა ეწოდება. შემდეგ მიწას გვერდს უბრუნებს და კვლავ დაქუსლამს და დახმალავს. ზელის დროს თუ ხმალას მიწა მოედება, გაფხეკენ ხის პატარა ჩოგნით – ჩოტით, რომელსაც ასველებენ წყლიან ჭურჭელში – სანარცხში, მიწა რომ არ მიეწებოს.

დაზელის დამთავრებას მეჭურე ატყობს იმით, რომ ამ დროს მიწა არის ერთმანეთში შეწებებული, როგორც ამბობენ, შეცმული. დაზელილ მიწას ნიჩფით დაჭრიან და ინახავენ გრილ ადგილას – საჭურეში ან პალატაში, ჭურებშიც კი. მიწა რომ არ გახმეს, დააფუთნიან, დაბამბულებს დააფარებენ. გახმობის შემთხვევაში მიწას ხელახლა დაალბობენ, გადაქუსლავენ და გადახმალავენ.

მოზელილი მიწა თუ თხელი იქნა, არ ივარგებს. დეიჩანთება, ჩეიფახვება, ე.ი. დაწვება, ჩაიკეცება.

ასევე მოზელის დროს ნოშო, ფესო ან ნაფოტი რომ ჩაჰყვეს მიწას ქურაში, ესენი გამოიწვება, კერამიკულ ნაკეთობაზე კი დარჩება ნახვრეტი – შუშუტო.

ქვევრ-ჭურების, ისარნა-თონეების ჭრის პროცესში ხმარობენ მორგვს, დანა-ჩხირს, გასაწმენდ, გასასწორებელ, გვამის გასაკეთებელ // საგვამავ გონგს ბანდს, სანარცხსა და ჩოტს.

ქვევრებისა და ჭურების ჭრას იწყებენ კუნჭულოდან – ძროდან და ამ მიზნით იყენებენ მორგვს. მორგვი არის ჭურჭლის საჭრელად და ქვევრების ძროს გასაკეთებლად საჭირო ხელსაწყო (პიანინოს სკამის მსგავსი), შედგება თვით მორგვისაგან, ხის ღერძისა და სამი ფეხისაგან. მორგვი ან მორგვისთავი არის წრიული ფორმის ფიცარი, რომელიც თავისი ვიწრო ბოლოს, ე.წ. კინჭულას ნაჩვრეტის, საშუალებით ჩამოცმულია თითისტარის ფორმის ღერძზე და ტრიალებს მასზე.

მორგვზე დადებულ და ხელით დაწებებულ ცილინდრისებურ თიხის გუნდას ჯერ თითებით ნახევრამდე გულს ჩაუღრმავებენ – ამოსთითავენ, მერე მორგვის ტრიალის პროცესში მას ხელით შემოავლებენ და შეამოწმებენ მრგვლად დაგრძელებულ დასვარსვალიტებულ გუნდას – ფთილას და ერთ ტკაველამდე სიმაღლისა და მასთან ერთად განს უმატებენ. ამ გაგრძელებული გუნდის (ფთილის) შემოვლებით ჭურჭლის ზრდას შენების პროცესში უწოდებენ მოქნას//შემოქნას. კუნჭულოს ნაპირები რომ ერთნაირი სიმაღლის იყოს, ჯოხს შემოაცურებენ, ანუ არშიას შემოავლებენ, შემდეგ ხელის ცერს შემოუსვამენ – საცერეს გაუკეთებენ და ფიცარზე დადებენ. მოქნის შემდეგ ჯერ სველი ბანდით – ჩვრით და შემდეგ გონგით შემოალამაზებენ და დანა-ჩხირით შემოაჭრიან გარედან დაკოზებულ მიწას.

გონგი ხელში დასაკავებელი ფიჭვის ყავრის ნაჭერია, რომელიც დანიშნულების მიხედვით არის საფხეკი ანუ გასასწორებელი, საწმენდი ანუ შამოსასმელი, გვამის გასაკეთებელი ანუ საგვამავი//გამოსაგვამავი//მოგვამული და ასაჭრელებელი.

დანიშნულების შესაბამისად გონგების მოყვანილობაც სხვადასხვაგვარია: საფხეკი ანუ გასასწორებელი გონგი ნახევარმთვარესა ჰგავს. ზევიდან რკალისმაგვარი, ქვევიდან სწორი ფიცრის ნაჭერია. გამოსაგვამი გონგი ქვევიდან შეზნექილი, გარედან გამოზნექილი ფიცრის ნაჭერია. ასაჭრელებელ გონგს კი რომბისებური მოყვანილობა აქვს და დაკბილული ნაპირები.

დანა-ჩხირი ხის დანაა, რომელიც იხმარება ჭინჭილების ძირიდან ზედმეტი თიხის, ჭურებისა და ქვევრების ძირის (კუნწულოს), საღვინე ჭურჭლის პირის შემოსაჭრელად და შიგნით და გარეთ გასალესად.

სანარცხი წყლიანი ჭურჭელია, რომელსაც ხმარობენ ხელის, გონგის თუ სხვა ხელსაწყოების დასასველებლად, ჭურჭლის ჭრის დროს მიწა რომ არ მიეწებოთ.

კუნჭულოს ძირიდან მრგვლად, გრიგალის მსგავსად შამოაქნიან მიწას – შამოაგრიგლავენ, ფიცარზე დადებენ და შიგნით-გარეთ მოფოთლავენ/მონოშავენ ბამბიეკალას ან თხმელის ნოშოთი, "რო არ გახმეს და მოქნის დროს იყოს ბილი". რომ შეშრება ე.ი. შედგება, კუნჭულოს მოაცლიან ნოშოს და ჩადგამენ ჭურის სკამში, რომელსაც აქვს ოთხ ფეხზე დაყრდნობილი, შუაში მრგვლად ამოჭრილი თავი. ამ ამონაჭერში ჩადებენ კუნჭულოს და კვლავ მოაქნიან მიწას ერთ ტკაველზე ("მეტს არ მეითფენს") და ისევ-ისე მონოშავენ.

რაც უფრო დიდია ჭური, კუნჭულოც დიდი ექნება და ამიტომ მეტი მოქნა სჭირდება. ჭურის სკამზე მთავრდება კუნჭულოს გაკეთება. შემდეგ მას განკუთვნილ ადგილას დადებენ, დააბინავებენ – დააკუნტებენ, რომ არ წაიქცეს, ძირს შემოუწყობენ კრამიტის ნატეხებს, რომელთაც ბიძგებს, მუნჯეფს უწოდებენ, ხოლო მუნჯების შეყენებას - დამუნჯებას. დამუნჯებულ კუნჭულოს გვამს – მუცელს გაუკეთებენ – გამოგვამავენ. დაახლოებით 4 ან მეტი მოქნით, სიდიდის შესაბამისად, ყოველი მოქნის შემდეგ შიგნიდან ხელით გამოლესავენ, მოფოთლავენ და, რომ შედგება, იწყებენ შემდეგი ნაწილის გაკეთებას. გამოგვამის შემდეგ კეთდება დაქანებული მხრები – ბეჭები, ანუ გვამსა და კისერს/ყელს შორის ნაწილი. ბეჭების გაკეთებას უწოდებენ მობეჭვას. მობეჭვის შემდეგ ისე მოქნიან მიწას, რომ თანდათან მოავიწროებენ და გააკეთებენ ყელს/კისერს. ეს არის შეყელვა/მოკისვრა. ბოლოს დაიწყებენ თავის მობმას - გაუკეთებენ ფარფლს – წინ შამოფრჩხილავენ – ფრჩხილით შამოხაზავენ და შემდეგ თითით შემოაჭრიან მიწას, ფთილად შემოაქნიან, თავმობმულ ჭურს გასასწორებელი გონგით გაასწორებენ. თუ სურთ, მოსაჭრელებელი გონგით დააჭრელებენ და ბოლოს სველი ბანდით გაგვრიტნიან, - გაასუფთავებენ, გაალამაზებენ

ჭურებისა და ქვევრების მსგავსად კეთდება ისარნა-თონეებიც.

ჭურებისა და ქვევრების გახმობას მოფრჩხილვით ამოწმებენ: თუ ფრჩხილის გამოსმა არ დააჩნდება, მაშინ გამხმარია და შემდეგ ქურაში ჩააწყობენ, რასაც ქურაში ჩადგმას უწოდებენ. ჭურების ასაწევად იყენებენ თოკს ან თელის ხრალისაგან დაწნულ ჭაპანს, რომელსაც აასხამენ ჭაპნის ხელებს – პატარა ჭაპნებს. მათ ჩაჰკიდებენ ხელს და ფრთხილად შედგამენ ქურაში.

ქვევრებს აწყობენ გვამითაც და ფარფლით ჩამხობილსაც. ასეთ შემთხვევაში ქვევრები რომ არ დაიხუთოს და არ დასკდეს, ქვევრებს აგურებს შეუყენებენ, მერე ქურის წინაპირს აგურით ამორაგავენ. დაუტოვებენ შეშის შესაწყობ ორ თუ სამ თვალს ქურის სიდიდის მიხედვით, ხოლო ზურგში მყოფ უკანა თვალებს დახურავენ და დაიწყებენ გამოწვას. ჭურები რომ არ დატყდეს, ისინი ნელა უნდა გათბეს, ამიტომ ქურის გარეთ დაანთებენ ნელ ცეცხლს, რომელსაც სათბობ ცეცხლს უწოდებენ, მერე დღეს უფრო წინ წასწევენ ამ ცეცხლს. ორივე თვალის//კარის (თუ სამი თვალი აქვს სამივე თვალის//კარის) წინ დაანთებენ – დააორკარებენ ან დაასამკარებენ. კვამლიანი, ე.წ. ხჩოლია ცეცხლით (შროშა) ქვევრები გახმება, მერე შეუნთებენ მაგარ დიდ ცეცხლს და გააჭრიაქებენ ე.ი. ძლიერ გაახურებენ ქურას. გაჭრიაქებულ ქურაში გამოიწვება ქვევრ-ჭურები 3-4 საათში. 2 დღის შემდეგ ქურა განელდება და პირს აუხსნიან, ე.ი. ჩამოუნგრევენ და გამოალაგებენ ქვევრა-ჭურებს.