ყურძნის დაწურვა საწნახელით

ლევან სეფისკვერაძე

დღეს საწნახელს ყურძნის დასაწურად საქართველოში ძალიან ცოტა ვინმე თუ იყენებს. ამას თავისი ობიექტური მიზეზებიც აქვს, რადგან საწნახელში ყურძნის დაწურვა (დაჭყუნვა) განსაკუთრებულ ცოდნასა და უფრო მეტ დროს მოითხოვს, ვიდრე სხვა, უფრო მარტივი კონსტრუქციის ელექტრო თუ მექანიკური საწური დანადგარები.

თუმცა, ეს ყველაფერი არ ნიშნავს იმას, რომ საწნახელს დაკარგული აქვს თავისი პრაქტიკული მნიშვნელობა და არ უნდა ვიფიქროთ მისი ფუნქციის ფართო მნიშვნელობის აღდგენაზე.

სამი ტიპის საწნახელი

საქართველოში ძირითადად სამი ტიპის საწნახელი გვხვდება: ხის, თიხის და აგურებით აშენებული. მათი მოხმარების წესიც განსხვავებულია და მორგებულია იმ რეგიონებზე, სადაც ეს საწნახელები მზადდებოდა.

აგურებით აშენებულ საწნახელს ის პლიუსი აქვს, რომ გამძლეა და ერთბაშად საკმაოდ ბევრი ყურძნის დაწურვაა შესაძლებელი. ასეთი ტიპის საწნახელი ძირითადად აღმოსავლეთ საქართველოში, უმეტესად კი ქართლში გვხვდება. ქართლელები საწნახელის "მუცელს" მუხისაგან თლიდნენ. შემდეგ მას არგებდნენ მისი ზომის რკინის სალტეებს და მრგვლად ან ოთხკუთხედად უშენებდნენ აგურის კედლებს.

გიორგი თეთრაძე, ქართლელი გლეხი: "საწნახელის კედლები სასურველია კირით შეილესოს, რადგან კირი ნესტს ცემენტზე ნაკლებად იღებს. ნესტი კი აფუჭებს საწნახელს. წვენი საწნახელის პირთან, მიწაში ნახევრად დაფლულ ქვევრში ჩადის. იქიდან კი, კასრებში ან სხვა რაიმე დიდ ჭურჭელში უნდა გადატანა. ღვინო რომ დავაძველოთ, პირველ რიგში მუხის ხის კასრებია საჭირო, სადაც მინიმუმ 2 წელიწადი უნდა გავაჩეროთ ღვინო. ჭაჭის გარეშე ღვინოს არ ვაყენებ. ქვევრის სახურავს თიხა მიწით ვლუქავ. გაზაფხულზე, მარტის თვეში ქვევრს გადასაღებად რომ სახურავს მოვხდით, ღვინო სოცრად კამკამაა. ეს არის ბუნებრივი ფილტრაციის შედეგი, რომელიც ჭაჭისგან აქვს მიღებული. რაც შეეხება საწნახელს, მთელს სოფელში სულ ორი კაცი ვიყენებთ. ახლა ძალიან ცოტა იყენებს საწნახელს, რადგან მისი მოვლა ეზარებათ და ხელის საწურით გადიან იოლად."

ქართლში დღესაც არის შემორჩენილი ტრადიცია, როდესაც საწნახელში პირველად ბავშვებს (ბიჭებს) აყენებენ და ყურძნის პირველ მარცვლებს მათ აწურინებენ. ამ გზით მშობლებს უნდათ, რომ შვილებს ბავშვობიდანვე შეაყვარონ ღვინო და ისიც გააგებინონ, თუ რამდენი შრომა სჭირდება ღვინის გაკეთებას.

ხარისხი, ზომა, საჭიროება

 ხის საწნახელი საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში გვხვდება, მაგრამ მათ ფართოდ განსაკუთრებით კახეთში იყენებდნენ. ასეთი საწნახელი ძალზედ პრაქტიკული და ადვილი დასამზადებელია. გარდა ამისა, შესაძლებელია საწნახელის ერთი ადგილიდან მეორეზე გადატანა, რაც საკმაოდ მოსახერხებელია.

გელა გამტკიცულაშვილი, "ნაფარეულის ძველი მარანის" მფლობელი: "საწნახელში ჯერ იდება ხის დაწნული ლასტი, რომელიც დაწურვისას ყურძნის კლერტს იჭერს (კლერტი მწკლარტე გემოს აძლევს ღვინოს), მერე ამ ლასტზე იყრება შალაფა (ბალახის ერთგვარი სახეობა), რომელიც ყურძნის წიპწას იჭერს. ამის გამოისობით, ღვინოს ფაქტიურად სუფთა მოდის საწნახელიდან. ყურძენი რომ ჩაიყრება საწნახელში და მისი პირველი ფენა დაიჭყუნება, ის პირველი დანაწური ცალკე ქვევრში მიდის და მღვრიეა. იმიტომ რომ რაც ჭუჭყი და მტვერი აქვს ყურძენს, ამ პირველ დანაწურს მიჰყვება. მეორე დანაწური ცალკე, სხვა ქვევრში მიედინება და მესამე დანაწური, რომელიც ბლანტია და მძიმე (მარცვლები რომ იჭყლიტება, ფერს იცვლის), ღარით სხვა ქვევრში მიდის. ყველას ცალ-ცალკე დაადუღებენ. შუა, მეორე ფენიდან მიღებული ღვინო არის საუკეთესო."

როგორც ეთნოგრაფი ალექსანდრე ჯელაძე ამბობს, ძველ დროში დიდი ზომის საწნახელებს არ ამზადებდნენ.

ალექსანდრე ჯელაძე, ეთნოგრაფი: "საწნახელს ტევადობას და სიდიდეს განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ ჰქონდა. დიდი ზომის საწნახელი არ არის პრაქტიკული, რადგან მასში ბევრი ყურძენი იყრება და ბოლომდე ვერ იწურება. გარდა ამისა, ადამიანისათვისაც ფიზიკურად ძნელია ერთბაშად დიდი რაოდენობის ყურძნის დაწურვა. ადრე ძირითადად ამზადებდნენ საშუალო ზომის საწნახელებს, რომლებშიც მაქსიმუმ 2-3 ადამიანი დგებოდა. თუმცა, მე გურჯაანში მინახავს ძველი საწნახელი, რომელიც მართლაც უზარმაზარი იყო და მასში ყურძნის დაწურვას ლამის ათი კაცი სჭირდებოდა. გემახსოვრებათ, ორი თუ სამი წლის წინ თბილისის მერიის ინიციატივით სახალხო რთველი გაიმართა და უზარმაზარ საწნახელში უამრავი ადამიანი ერთად ჩააყენეს. პირადად მე ეს ფაქტი ძალიან არ მომეწონა, რადგან საკუთარი თვალით ვუცქერდი, საწნახელში დგომის არმცოდნე რამდენიმე ადამიანს როგორ აუსხლტა ფეხი და ყურძნის წვენში გაადინა ტყაპანი. აბა დაილევა ასეთი დაწურული ღვინო? ამას სჯობდა, უზარმაზარი საწნახელის ნაცვლად რამდენიმე პატარა საწნახელი დაედგათ და შიგ ის ადამიანები ჩაეყენებინათ, რომლებმაც თეორიულად მაინც იციან ყურძნის დაწურვა."

რაც შეეხება თიხისაგან დამზადებულ საწნახელს, ასეთი ტიპის ყურძნის საწური მოწყობილობა ძირითადად იმერეთში გვხვდება. თიხის საწნახელი იყო ძალიან პატარა და შიგ როგორც წესი მხოლოდ ერთი ადამიანი დგებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ თიხის საწნახელი ფართოდ არ იყო გავრცელებული, მსგავსი ტიპის მოწყობილობის ნაშთები ვანის ნაქალაქევის გათხრების დროსაც აღმოაჩინეს. ბევრში ეჭვს არ იწვევს, რომ ის ნაშთები სწრედ თიხის უძველესი საწნახელისაა. იმერეთში ზოგჯერ თიხის საწნახელს მიწაშიც კი მარხავდნან ისე, რომ მიწის მაღლა მხოლოდ საწნახელის მუცელი მოჩანდა. დაწურული წვენი კი პირდაპირ ქვევრებში ჩაედინებოდა.

ცნობილი ამბავია, რომ საწნახელში დაწურული ყურძნისაგან კარგი მეღვინე ელექტროსაწურში დაწურულ ყურძენზე ბევრად უფრო მაღალი ხარისხის ღვინოს დააყენებს. ისიც ყველამ იცის, რომ საწნახელი მხოლოდ ლამაზი წარსულის კუთვნილება არ არის და მისი ფართოდ გამოყენება დღესაც თავისუფლად შეიძლება. ერი სიტყვით, "ყველამ ყველაფერი იცის", მაგრამ მხოლოდ იცის და მეტი არაფერი.

© „მარანი“