გარე კახეთი. ხალხური ცოდნა მევენახეობისა და მეღვინეობის შესახებ. უხუცესი ოსტატების მონათხრობები

ფოტო: იაგო ბიტარიშვილი

მოგეხსენებათ, საქართველოში მევენახეობა და მეღვინეობა, დღევანდელი მონაცემებით, 8 000 წლის გამოცდილებას ეფუძნება. ეს გამოცდილება, როგორც ხალხური ცოდნა თაობიდან თაობას ზეპირად გადაეცემა. ჩვენთვის ისინი წარმოადგენს უძვირფასეს წყაროებს, რომლებიც ტრადიციებში წვდომისა და მათი ანალიზის ძალიან კარგ საშუალებას ქმნის. მით უმეტეს, დღეს, როცა დიდწილად იკარგება ხალხური, გამოცდილებითი ცოდნა, ან ჩანაცვლდება ათასგვარი მითებითა და სტერეოტიპებით. 

მასალები, რომლებსაც წარმოგიდგენთ, ძირითადად, მე-20 საუკუნის 30-იან წლებშია შეგროვილი ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის ეთნოგრაფიული კვლევების ფარგლებში. 

მთხრობელი - ვანო ნიკოლოზის ძე გულნაზაროვი (კიკოშვილი), სოფ. კაკაბეთი.

სავენახე ადგილს ჩვენ არ ვარჩევდით. ვისაც სად უნდოდა, ან სადაც ჰქონდა ადგილი, იქ დაჰშარავდა, ე. ი. მწკრეზე ჩაჰყრიდა ორი ბარის პირის სიღრმეზე ამოთხრილ შარში რქას და მიაყრიდა მიწას. გაზაფხულზე გაიკეთებდა კვირტს, ტოტებს ამოიტანდა და მემრე იმ შამადგომაზე და ზამთარში გადავმუხლავდით, მემრე კარგს ამოიტანდა და მაშინ გადავაწვენდით. აჯმები ვიყავით, არ ვიცოდით ვაზის პირდაპირ ჩაყრა ერთბაშად და ერთი ვენახის აშენებას მთელ ჩვენ სიცოცხლეს ვუნდებოდით.  

მაშინ უფრო ვეტანებოდით მწვანეს, საფერავსა და რქაწითელს. ამას გარდა იყო ბუერა, პარტალა, თავკვერი, ბუდეშური, ჟღია, განახარული, რქახუილა (რქახუილა დიდ რქას ამაიყრიდა და ყურძენს კი არ ისხამდა) და თითა.

კარგი ღვინო გამოდიოდა სამი ვაზისა: საფერავისა, რქაწითელისა და მწვანისა. დანარჩენებს ვხმარობდით საჭმელად, ზამთრისთვის შესანახად – ჩამიჩად და საჩურჩხლედ. ღვინოსაც ვაყენებდით ამ ყურძენისას, მაგრამ არ გამოდიოდა კარგი ღვინო. პარტალა ორნაირი იყო: მწვანე და ყვითელი. ერთხელ ყვითელი პარტალის ღვინო დავაყენე და ისეთი კარგი დადგა, რომ სირაჯმა რქაწითლის ღვინოს ამჯობინა.

მაშინ ვენახს სამ წელიწადში ერთხელ დავბარავდით და გავთოხნიდით ხოლმე. ვსხლავდით  სავაზით და რქასა და ერთ ნეკს ვაძლევდით. (რქა იგივე საკავებელია).  მემრე, როცა რქა გეეზრდებოდა, ავახვევდით, ე. ი. ჭიგოს მივაკრავდით. რაც ჭიგოს ზევით წავიდოდა, იმას ნამგლით მოვაჭრიდით. ამის მეტი მოვლა არ ვიცოდით. გოგირდის შეყრა და შაბიამანის დასხმა სულ არ ვიცოდით. მშვენიერს და მსხვილ ყურძენს ისხამდა, გამოსავალიც კარგი ჰქონდა.

გაფურჩქვნას ვეძახდით, მაღლა ნამგლით რომ წავაჭრიდით, ამას ასე ვეტყოდით: „ქუდი გავუტეხეო“.

წინად არაფერი ავადმყოფობა არ ჰქონდა ვაზს. მემრე და მემრე გაჩნდა ნაცარი და ფოთლის ხმობა.  მანამდე არაფერი ავადმყოფობა არ მახსოვს.

ბუერას, პარტალას, რქახუილას და სხვებს ცალკე დავწურავდით, ამათ მივაყოდებდით ზედ თავკვერსა და განახარულს, რომელთაც კანი შავი აქვთ და წვენი კი – თეთრი. ჟღიას ვხმარობდით ფერის მისაცემად და დედად საფერავში.

სარცხი. ბალამწარას, ანუ ბალღოჯს აჰყრიან ქერქს და აასხამენ ტარზე ფურცლებად ერთი მტკაველის სიგრძე–სიგანით და სიმაღლით. ფურცლები ზურგებით აწყვია ერთმანეთზე. მემრე ცეცხლზე მოვხუხავდით და ფურცლები მოიხრუკებოდა. ამ სარცხით ქოცოებსა რეცხავდნენ ზევიდან. დიდ ქვევრებს კი კრაზანის სარცხითა რეცხავდნენ.

კრაზანის სარცხი. კრაზანას დაჰგლეჯდნენ (ბალახია), ორ კარგ მუჭს ისე შეჰკრავდნენ ერთად, რომ ერთი მუჭის კრაზანას თავები მეორე მუჭის კრაზანის ბოლოსკენ ჰქონოდა, მემრე მოჰხრიდნენ შვილდივით, თავებში წნელის ზედაგარდას გაუკეთებდნენ მაგრა და იმითა ჰრეცხდნენ დიდ ქვევრებს. შიგ ჩაასხამდნენ წყალს, ჩადგებოდა კაცი და უსვამდა სარცხის ფუნჯებს ქვევრის კედლებს. ორჯელ–სამჯერ ამოავლებდნენ წყალს, ხან ხუთჯერაც, სანამ წყალი არ დაწმინდავდებოდა და ქვევრს სუნი არ გამოეცლებოდა.

ნავი დგას კოჭებზე, დედამიწიდან ცოტა მაღლა, რომ არ დალპეს. ნავში შიგ არის ღარები, ღარებზე დააწყობდნენ ლასტებს. ლასტებს ნაპირებში გონგოლებს, ანუ ჩადებს ჩაუწყობენ, ანუ ჩაუფენენ, მოვჩადავდით, რომ ჭაჭა არ დასცმოდა ღარში. ნავს შუაში მილი აქვს, რომლითაც ღარში ჩადის და ღარიდან ქვევრებში – ტკბილი.

ყურძენი იკრიფება საკრეფლებში, კალათებში. კალათებიდან ჰყრიან გოდრებში, გოდრებით მიაქვთ საწნახელში ანუ ნავში. ნავი რომ აივსებოდა, შედგებოდნენ ფეხდაბანილი ბიჭები და დასწურავდნენ. დაწურვის დროს ორჯელ–სამჯერ უქცევდნენ ნიჩბით.

მემრე ჭაჭას, რაც ეკუთვნოდა დედად ჩავაყრიდით ტკბილს. რაც მეტი იყო, იმას ცალკე ქვევრში შევინახავდით არყის გამოსახდელად, ამიტომ წყალს დავასხამდით. ის ჭაჭა, რომელიც დედად ჩეეყრებოდა ქვევრს, თხლედ ამოიღებოდა. გადაღების დროს ამ თხლესა და ჭაჭას ერთად გამოვხდიდით არაყს.

შამანი. როცა დავწურავდით, ნავს დავუცობდით პირში რამეს, ნავში დაწურულს დავასხამდით სამ–ოთხ კოკა წყალს, სამ–ოთხ დღეს გავუშვებდით – ამას ერქვა შამანი. ხოლო ის ჭაჭა არაყს აღარ გამოიხდიდა. თუ გამოიხდიდა ძალიან ცოტას.

მემარნე და მეღვინე. მემარნისა და მეღვინის მოვალეობა იყო: ქვევრები დაერეცხა კარგა, დუღილის დროს თვალყური სჭეროდა, არ დაღვრილიყო და დუღილში სარცხით დაერივნა ხოლმე. როცა ამაიწევდა დუღილში ზევით კლერტი და თხლე, სარცხით გასტეხდნენ ხოლმე და ქვევით დააბრუნებდნენ. როცა დადუღდებოდა, უნდა გადეეღო სუფთა ქვევრში და ასე ინახებოდა ჩქარ–ჩქარა გადაღებით ღვინო.

რომელიც კარგა შაღებილი ღვინო არ არის, იმას კაპრაში ჰქვიან. რომელიც კარგაა შეღებილი, იმას შავი ღვინო ჰქვიან. კაპრაში გამოვიდოდა მაშინ, როცა დედა ცოტა მოგვივიდოდა.

ყურძნის კურკას ჰქვიან წიპწა და როცა პატარა ქოცოებსა ჰრეცხავდნენ სარცხით, წყალს ხაპით  ამოჰხაპავდნენ ხოლმე იქიდან. ხაპი ყელიანი გოგრისაა და ტარი აქვს შიგ გაყრილი.

წყარო: მასალები საქართველოს შინამრეწველობისა და ხელოსნობის ისტორიისათვის, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია, ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, თბილისი, მეცნიერება 1989.