ვასილ მოსეს ძე პეტრიაშვილი

ვასილ მოსეს ძე პეტრიაშვილი დაიბადა 1845 წელს სოფელ წილასყურში.

ქართული წერა-კითხვა ვ. პეტრიაშვილმა მამისაგან ისწავლა, ხოლო 11 წლისა თბილისის სასულიერო სემინარიაში მიაბარეს.

სემინარიის დამთავრების შემდეგ ვ. მ. პეტრიაშვილი ჩაირიცხა ნოვოროსიისკის (ოდესის) უნივერსიტეტის ფიზიკისა და მათემატიკის ფაკულტეტზე.

1870 წელს ვ. მ. პეტრიაშვილი დაინიშნა ოდესის უნივერსიტეტის ტექნიკური ქიმიის კათედრაზე ლაბორანტად.

1875 წელს ვ. პეტრიაშვილმა დაიცვა დისერტაცია ქიმიის მაგისტრის ხარისხის მოსაპოვებლად და არჩეულ იქნა ტექნიკური ქიმიის დოცენტად და ამავე კურსის ხელმძღვანელად.

1905 წელს, როცა ოდესის უნივერსიტეტში მძიმე მდგომარეობა შეიქმნა, პროფესორთა ბეჯითი მოთხოვნით ვ. პეტრიაშვილი, რომელიც სიყვარულით, ნდობითა და დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა მოსწავლე ახალგაზრდობასა და პროფესორებს შორის, მიღებულ იქნა ფიზიკისა და მათემატიკის ფაკულტეტის დეკანად და ორი წლის შემდეგ კი უნივერსიტეტის რექტორად.

პროფ. ვ. პეტრიაშვილის შრომების სრული მიმოხილვა ტექნოლოგიის დარგში შეუძლებელია, რადგან მრავალი მისი ნაშრომი გამოუქვეყნებელი დარჩა. პროფ. ვ. პეტრიაშვილის ერთ-ერთი უახლოესი თანამოღვაწე და მეგობარი, განსვენებული პროფ. გერენტი გადმოგვცემს, რომ ზოგიერთ თავის ნაშრომს პროფ. პეტრიაშვილი, როგორც უაღრესად სასტიკი მომთხოვნი ადამიანი თავისი მეცნიერული შრომების მიმართ, არ სთვლიდა იმდენად დამთავრებულად, რომ მათი გამოქვეყნება შესაძლებლად მიეჩნია. მას განზრახვა ჰქონდა კიდევ ეწარმოებინა დამატებითი ცდები და დაკვირვებანი და სათანადო შესწორებანი შეეტანა ხსენებულ ნაშრომებში. ამრიგად, როგორც აცხადებს პროფ. გერენტი, პროფ. პეტრიაშვილის მთელი რიგი შრომები ტექნოლოგიის დარგში დაკარგულად უნდა ჩაითვალოს, ტექნოლოგიის ის კურსიც კი, რომელსაც იგი 30 წლის განმავლობაში უკითხავდა თავის მსმენელებს, სამწუხაროდ, დაბეჭდილი და გამოცემული არ ყოფილა.

აღნიშნული კურსის ზოგირთი გამოქვეყნებული ნაწილი, როგორც მაგალითად "ძმრის წარმოება”, უფლებას გვაძლევს დარწმუნებით განვაცხადოთ, რომ ტექნოლოგიის კურსი იმ შინაარსით და მოცულობით, როგორც პროფ. პეტრიაშვილი კითხულობდა, ძვირფას განძად ჩიათვლებოდა ტექნოლოგიის იმდროინდელ ლიტერატურაში. კურსის ნათლად, მკაფიოდ და გასაგებად გადმოცემისა და სადემონსტრაციო მასალის სიუხვის გამო სტუდენტები, ჩვეულებრივ, ადვილად ითვისებდნენ მოსმენილ კურსს და იშვიათად თუ მიმართავდნენ არსებულ სახელმძღვანელოებს.

პროფ. ვ. პეტრიაშვილმა დატოვა მეტად ძვირფასი შრომები ქართულ ენაზე მეღვინეობაში, მერძევეობასა და ძმრის წარმოებაში. გარდა მდიდარი შინაარსისა, მისი შრომები იმით არის განსაკუთრებით აღსანიშნავი, რომ წარმოადგენს პირველ ტექნიკურ ტრაქტატებს ქართულ ენაზე.

90-იან წლებში რუსულ ენაზე მეღვინეობაში არ არსებობდა სახელმძღვანელო, რომელშიაც მეცნიერულად იქნებოდა გაშუქებული ღვინის დაყენების, ღვინის თვისებათა განივთარებისა და გაუმჯობესების საკითხები და ღვინოში მიმდინარე ცვლილებანი არ იყო განმარტებული როგორც შედეგი მრავალფეროვანი ქიმიური პროცესებისა. მეღვინეობის, როგორც მეცნიერულ საფუძველზე დამყარებული ტექნოლოგიური დისციპლინის, სახელმძღვანელო რუსეთში პირველად პროფ. პეტრიაშვილმა დაწერა ქართულ ენაზე. (1895 წ.).

ადვილად წარმოსადგენია, თუ რა სიძნელეები უნდა გადაელახა ვ. პეტრიაშვილს ამ ნაშრომების შედგენის დროს მეცნიერული და ტექნიკური ქართული ტერმინების დასამუშავებლად და შესაგროვებლად. პეტრიაშვილის მომდევნო თაობის მეღვინე-სპეციალისტებს შორის დღეს ფართო ხმარებაშია მის მიერ შემოღებული ტექნიკური ტერმინები, როგორიცაა მაგ. მღელვარე დუღილი, ღვინო სხეულიანი, უხალისო, უჯანო, მხურვალე, გრილი, გეჯა, სასრუტი, ღვინის გაწებვა და მრავალი სხვა.

სამართლიანად აღნიშნავს პროფ. ს. ავალიანი, რომ პეტრიაშვილმა ქართულ ენაში პირველმა შეიტანა მტკიცე მეცნიერული ნომენკლატურა და შექმნა ახალი ტექნიკური საბუნებისმეტყველო მეცნიერული ენა. ამ მხრივ ვ. პეტრიაშვილი უდაოდ პიონერად უნდა ჩაითვალოს ქართველ მეცნიერთა შორის, რომელნიც იმ დროს, მცირე გამონაკლისის გარდა ქართულად ლაპარაკსაც ვერ ახერხებდნენ. მაგრამ, ცხადია, ვ. პეტრიაშვილის ნაშრომების ღირსება და მნიშვნელობა მარტო ქართული მეცნიერულ-ტექნიკური ტერმინოლოგიის შექმნით არ განისაზღვრება. პროფ. პეტრიაშვილის შრომები მეღვინეობასა და მერძევეობის დარგში საფუძვლად დაედო მეცნიერულ-ტექნიკურ ცოდნათა განვითარებას საქართველოში. პროფ. პეტრიაშვილმა პირველმა საფუძველი ჩაუყარა ქართულ საზოგადოებაში დასავლეთ ევროპის მეცნიერულ აზროვნებას. როგორც მისი შრომებიდან აშკარად ჩანს და როგორც მისი მოწაფეებიც ადასტურებენ, პეტრიაშვილი განსაკუთრებული ინტერესით და სიყვარულით საქართველოს მევენახეობა-მეღვინეობის საკითხებს ამუშავებდა. გამჭრიახი და შორსმჭვრეტელი მეცნიერი ნათლად ხედავდა, რომ იმდროიდნელი საქართველოს ეკონომიური მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად საჭირო იყო სოფლის მეურნეობის და მრეწველობის განვითარება, სოფლის მეურნეობის დარგებს შორის კი განსაკუთრებით მევენახეობა-მეღვინეობის აღორძინება. "თუ გვსურს, რომ ჩვენი არსებობა მომავალში სრულებით არ გაითელოს და ხსენება არ გაქრეს, - ამბობს პროფესორი პეტრიაშვილი "მეღვინეობის” წიგნის შესავალში, - უნდა საქმეს შევუდგეთ და ჩვენი ეკონომიური მდგომარეობა განვაახლოთ და გავაუმჯობესოთ, შევისწავლოთ ის საშვალებანი, რომელთა შემწეობითაც შეგვეძლოს წინ წავიყვანოთ ჩვენი მეურნეობა და ჩვენი მრეწველობა. აქ არის ჩვენი მალამო, ცოდნა და დაუღალავი შრომაა საჭირო. ჩვენი ქვეყნის სამეურნეო მრეწველობაში ღვინოს დიდი ადგილი უჭირავს, მაგრამ ჩვენში მოსავალი ისე მზადდება, რომ ჩვენს მეტი მას ვერავინ ეწყობა. ჩვენში ღვინის დაყენებას ყურს არავინ უგდებს, რასაც ბუნება გვაძლევს, იმით კმაყოფილდებიან. ჩვენში იშვიათია, რომ ვისმე ოთხი წლის ღვინო ჰქონდეს. ხშირად ერთი წლის შემდეგ სასმელად არ ვარგა”.

ასეთ უნუგეშო მდგომარეობაში იმყოფებოდა წარსული საუკუნის 90-იან წლებში ქართველი ხალხის ეკონომიური კეთილდღეობის ერთ-ერთი მთავარი წყარო - მეღვინეობა.

1893 წელს ჟურნალ "მოამბე”-ში იბეჭდებოდა პროფ. პეტრიაშვილის ღირსშესანიშნავი, როგორც მეცნიერული, ისე უაღრესად პრაქტიკული მნიშვნელობის ნაშრომი "ღვინის დაყენება”.

ჩვენ აქ შეუძლებლად მიგვაჩნია ამ მეტად საინტერესო ნაშრომის დეტალურად განხილვა. ამ ნაშრომის მხოლოდ ისეთ ადგილებს შევეხებით, რომლებიც განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს გამოთქმულ მოსაზრებათა ორიგინალობის გამო, ანდა საინტერესოა, როგროც საგულისხმო პრაქტიკული წინადადება ყურძნის გადამუშავებისა და ხარისხოვანი ღვინის დაყენების საქმეში.

მკითხველის ყურადღებას, პირველ ყოვლისა, იპყრობს წიგნის პირველი ნაწილის მეორე თავი, სადაც ავტორი ყურძნის წვენის დუღილის შინაარსს და ამ პროცესის გამომწვევი ორგანიზმების მორფოლოგიურსა და ფიზიოლოგიურ თვისებებს ააშკარავებს. მეცნიერი საოცარი სიმარტივით და მშვენიერი გასაგები ენით განმარტავს ალკოჰოლური დუღილის ფიზიოლოგიურ საკითხებს. თითქოს ამას არავითარი დავა არ უნდა გამოეწვია, თუმცა იმ დროს ამ საკითხების შესახებ მაინც არსებობდა აზრთა სხვაობა მეცნიერთა შორის. პეტრიაშვილი სავსებით იზიარებდა პასტერის მიერ წამოყენებულ მოსაზრებებს ალკოჰოლური დუღილის შესახებ და მეტად მარტივი, ორიგინალური და მასთან უაღრესად შინაარსიანი მაგალითებით ცხადყოფდა, რომ დუღილი საფუვრების უჰაეროდ სიცოცხლის შედეგია. დღეს უდაოდ უარყოფილია იმ მეცნიერთა აზრი, რომლებსაც ეკამათება პეტრიაშვილი თავის წიგნში და რომელნიც აკლოჰოლური დუღილის რთული და ღრმა საიდუმლოების ასნას ცდილობენ შაქრის მონელების მარტივი პროცესით საფუვრის უჯრედში. წიგნის პირველსავე ნაწილში აღსანიშნავია პროფესორ პეტრიაშვილის შეხედულება საფუვრის წმინდა კულტურების როლზე ღვინის თვისებების ჩამოყალიბების საქმეში. იმ დროს, როცა ევროპაში საფუვრების წმინდა კულტურების ხმარებას გადაჭარბებულსა და სასწაულმოქმედ თვისებებს აწერდნენ (ვორტმანი, ჟაკმანი და სხვა), ვ. პტერიაშვილი სამართლიანად აღნიშნავდა, რომ საფუვრის წმინდა კულტურების ხმარება, მართალია დიდად სასარგებლოა, მაგრამ არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ღვინის თვისებებზე გავლენას ახდენს სხვა გარემოებაც, როგორიც არის, მაგალითად, ღვინის მომცემი ვენახის ნიადაგი, ამ ვენახის ადგილმდებარეობა, ჰავა, ღვინის მომცემი ვაზის ჯიში და სხვა. "რაც უნდა ძლიერი და კარგი ჯიშისა იყოს დასადუღებელი დედა, ამბობს ვ. პეტრიაშვილი, იმას მაინც არ შეუძლია შეუძლებელი შეიძლოს, ე.ი. მკვდარი აღადგინოს... ჭყარტალა ყურძნიდან დუღილის დედის შემწეობით შატოიკემი არ დადგება და ოკრიბული ყურძნიდან წინანდლის ღვინო” (ღვინის დაყენება, შედგენილი პროფესორ ვ. პეტრიაშვილის მიერ, ტფილისი, 1895.).

ღვინის წარმოებაში საფურავის წმინდა კულტურათა ხმარების 50 წლის გამოცდილებამ სავსებით გაამართლა ვ. პეტრიაშვილის ზემოხსენებული აზრი.

მაგრამ ქართველ მეღვინე-სპეციალისტებისათვის განსაკუთრებულ ინტერესს ნაშრომის ის ნაწილი წარმოადგენს, სადაც ავტორი ქვევრში ღვინის დაყენებას და ამ პროცესის გაუმჯობესებას ეხება. აქ მრავალი რამ არის თქმული ახალი, საგულისხმო და უაღრესად პრაქტიკული მნიშვნელობისა. ვ. პეტრიაშვილის აზრი მეტად საინტერესოა არამცთუ იმ დროს, ე.ი. წარსული საუკუნის 90-იან წლებში, როდესაც პროფ. პეტრიაშვილი მევენახეობაზე სწერდა, არამედ დღესაც, ღვინის დაყენების ტექნიკის განვიათარების თანამედროვე ხანაშიაც.

ქვევრში, ისე როგორც სხვა ჭურჭელში, ტკბილის დადუღების დროს ორ მთავარ გარემობას უნდა მიექცეს ყურადღება, სწერს პროფ. ვ. პეტრიაშვილი: 1) ქვევრი ჰერმეტულად უნდა იყოს დახურული და 2) დუღილის განმავლობაში ჭაჭა და ტკბილი კარგად უნდა იყოს არეული. ამ ორი პირობის დასაცავად პროფ. ვ. პეტრიაშვილს ასეთი წინადადება შემოაქვს: ქვევრის ყელზე არშიასავით ხის ან თიხის ღერი უნდა ჰქონდეს შემორტყმული და ქვევრის სარქველი ხუფის მსგავსად ქვევრს ისე უნდა ეხურებოდეს, რომ დახურვის დროს ხუფის ნაპირები წყლით სავსე ღარში იყოს ჩაშვებული. ქვევრის სარქველს ორი ნახვრეტი უნდა ექნეს. ერთში ნახშირორჟანგის ამოსაშვები, ბამბით გატენილი მილი იქნება ჩამაგრებული და მეორე - საცობით დახურული. "დღეში სამჯერ სასრუტის შემწეობით ქვევრის ფსკერიდან ტკბილი უნდა ავიღოთ და ჭაჭის ზედაპირზე ვასხათ. ამისათვის სარქველის ნახვრეტები უნდა ავხადოთ, ერთში სასრუტის ღერო ჩავურჭოთ ისე, რომ მისი ბოლო თითქმის ქვევრის ფსკერადმე ჩადიოდეს, მეორე ნახვრეტში კი სასრუტზე ჩამოცმული კაუჩუკის მილი ჩავუშვათ ისე, რომ მისი ბოლო ჭაჭის ზედაპირამდე აღწევდეს. ამის შემდეგ სასრუტი უნდა ავამუშაოთ. ქვევრის ფსკერიდან ტკბილი ზევით ამოვა და ამოტივტივებული ჭაჭის ზედაპირზე იდენს. ასეთ პირობებში ჭაჭაც დაცული იქნება დაჭანგებისაგან და საღებავ ნივთიერებათა ექსტრაქციაც ჭაჭიდან უკეთ მოხდება.

გარდა ამისა უნდა აღინიშნოს, რომ ქვევრის, როგორც ტკბილის დასადუღებელი და ღვინის შესანახი ჭურჭლის, ავკარგიანობის საკითხი არამცთუ წარსული საუკუნის დამლევს, არამედ დღესაც არ არის შესწავლილი საფუძვლიანად. ამიტომ ის მოსაზრებანი, რომლებსაც პროფ. ვ. პეტრიაშვილი გამოსთქვამს, ქვევრის დადებითი და უარყოფითი მხარეების შესახებ, დღესაც ღირსშესანიშნავია როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით.

ქვევრის მთავარი ნაკლოვანება, როგორც აღნიშნავს პროფ. ვ. პეტრიაშვილი, იმაში მდგომარეობს, რომ მას მეტად განიერი პირი აქვს, რის გამოც მისი მუდმივად სავსედ შენახვა და ჰერმეტულად დახურვა შეუძლებელი ხდება. მეორე ნაკლი კი ის არის, რომ მიწაში ჩაფლული ქვევრის გვერდებში ჰაერი არ გაჟონავს, რის გამოც მასში ღვინის დამწიფება თითქმის აღარ წარმოებს. ამიტომ ქვევრი, როგორც სამართლიანად ასკვნის პროფ. ვ პეტრიაშვილი, დასადუღებელ ჭურჭლად სავსებით დამაკმაყოფილებელია, მაგრამ ღვინის შესანახად რომ ივარგოს, ამისათვის კონსტრუქციაში უნდა იქნას შეტანილი ცვლილებანი, რომლებიც უმთავრესად ყელის შევიწროებას შეეხება.

ვ. პეტრიაშვილის აზრით, ყელის შესავიწროებლად ქვევრის პირზე უნდა დაიდგას თიხისავე ხუფი ვიწრო ყველით, რომელიც საცობით დაიხურება. ხუფი მჭიდროდ რომ მოადგეს ქვევრის პირს, ამისათვის ხუფსა და ქვევრის პირს შუა უნდა დაეტანოს სალანჩო ტყავი ან კიდევ უკეთესია, რეზინის რგოლი. რკინის ან ხის ქანჩებით ხუფი უნდა გამაგრდეს ქვევრზე.

ამრიგად, შეიძლება ქვევრის პირამდე კარგად გავსება და ჰაერის ზემოქმედებისაგან დაცვა.

ფრიად საინტერესოა ვ. პეტრიაშვილის წერილები მევენახეობის შესახებ, რომლებიც დაბეჭდილია "Вестник виноделия” 1896-1897 гг. ნომრებში, კერძოდ:

 

1.Влияние удаления листьев на созревание винограда;

2. Значение удобряюших вешеств для виноградников;

3. Удобрение виноградников;

 

მიუხედავად იმისა, რომ ეს წერილები დაწერილია რამდენიმე ათეული წლის წინათ, დღესაც დიდ ინტერესს წარმოადგენს. ზოგიერთი მათგანი, კერძოდ "Удобрение виноградников” მეცნიერულად ღრმად დასაბუთებული ნაშრომია აღნიშნული საკითხის შესახებ რუსულ ენაზე. ჩანს ავტორი იზიარებდა თანამედროვე პროგრესულ აგროქიმიკოსების, მათ შორის მიუნცის თვალსაზრისს, რომელიც მოცემულია მის კლასიკურ შრომაში "LLes vignes”.

ვ. პეტრიაშვილის ნაშრომიდან ჩანს, რომ იგი კარგად იცნობდა ცნობილი მეცნიერების მÁუნცისა და მÁულერის შრომებს. ამ მეცნერთა ექსპერიმენტული მონაცემები დღესაც საფუძვლად უდევს ვაზის მთელი რიგი მწვანე ოპერაციების წარმოებას, როგორიცაა "ცის გახსნა”, "ყლორტების შემოტეხა”, "ფოთლების გამეჩხერება” და სხვა.

ვ. პეტრიაშვილი ქიმიასა და ტექნოლოგიაში მეცნიერული მოვაწეობის გარდა, აქტიურად მონაწილეობდა საკვებ პროდუქტთა ფალსიფიკაციის წინააღმდეგ ბრძოლის საქმეში. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ თუ ოდესის საქალაქო სანიტარულ ლაბორატორიას პირველი ადგილი ეკავა რუსეთის დანარჩენ ქალაქებს შორის, ამაში დიდი ღვაწლი მიუძღვის ვ. პეტრიაშვილის დაუშრეტელ ენერგიას, დიდ ცოდნასა და გამოცდილებას საკვებ პროდუქტთა შემოწმებისა და შეფასების საკითხებში.

თითქმის ათი წლის განმავლობაში ვ. პეტრიაშვილი ხელმძღვანელობდა ოდესის სანიტარული ლაბორატორიის მუშაობას, მონაწილეობას იღებდა იმ კომისიის მუშაობაში, რომელმაც სისტემაში მოიყვანა მრავალრიცხოვანი მასალები ფალსიფიკაციის საკითხების შესახებ და დაამუშავა სათანადო კანონის პროექტიც.

ვ. მ. პეტრიაშვილი გარდაიცვალა 1908 წელს კარლსბადში.