უკულტურო სახელმწიფო?

 

 

ამ რამდენიმე ხნის წინ მეგობარმა გამომიგზავნა ბ-ნი ემზარ ჯგერენაიას ოპუსი “ქართული სუფრის სოციოფილოსოფია და ზოგიერთი სხვა რამ” – ესაა, რაზეც მემარჯვენეებმა აურზაური ატეხეს პარლამენტშიო. მე ეს ამბავი არ ვიცოდი და ინტერესით წავიკითხე ბ-ნი ემზარის ეს მცირე ნაშრომი. კარგად უხუმრია-მეთქი მივწერე მეგობარს პასუხად და მაშინ არც მიფიქრია, რომ ჩემი პოზიციის დაფიქსირება მეცადა. რამდენიმე დღის შემდეგ ბ-ნ ემზარს რადიო თავისუფლების ეთერში მოვუსმინე. კიდევ რამდენიმე დღეში მეორე გადაცემა მიეძღვნა ამ თემას და შემდეგ კიდევ რამდენჯერმე გაისმა ბ-ნი ჯგერენაიას სახელი აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით. მე პატარა წერილით შევეხმიანე რადიო თავისუფლების ქართულ რედაქციას სადაც ვამბობდი, რომ ქართული სუფრის “პრობლემა” სინამდვილეში უფრო დიდი პრობლემის მხოლოდ ნაწილია და მისი “გამოგლეჯით” განხილვა სწორ პასუხამდე ვერ მიგვიყვანს..ქალბატონმა მარიამ ჭიაურელმა, რომელსაც ამ წერილით მივმართე, შემომათავაზა მონაწილეობა მიმეღო “სადისკუსიო მაგიდაში”, სადაც საშუალება მომეცემოდა გამომეთქვა ჩემი მოსაზრებები აღნიშნულთან დაკავშირებით. მე რამდენიმე წელია, რაც სერიოზულად აღარ მიმუშავია არც ამ, და არც რაიმე მომიჯნავე საკითხზე და ამიტომ ცოტა ფიქრი დამჭირდა სანამ დავთანხმდებოდი. თუმცა, რაღაი დავთანხმდი, იმის პასუხისმგებლობაც ვიგრძენი, რომ შეძლებისდაგვარად სერიოზულად მიმეხედა საკითხისათვის. ამის შედეგია სწორედ წინამდებარე მცირე სტატია.

 

***

ერთ ლექციაზე, სადაც განიხილებოდა კულტურის გავლენა სახელმწიფოს ქცევაზე, პროფესორმა მოიტანა 19-ე საუკუნის ჩინეთის მაგალითი და იკითხა, რატომ იყო ჩინეთი ასე პასიური პირველი მსოფლიო ომის წინა პერიოდში, როცა რეალური შესაძლებლობები გაცილებით მეტის შანსს აძლევდაო? წარმოშობით ჩინელმა სტუდენტმა კითხვას გაუბედავი კითხვითვე უპასუხა: “ამის მიზეზად კონფუციანური კულტურა ხომ არ შეიძლება მივიჩნიოთო?” “შესაძლებელიაო”, – დაეთანხმა პროფესორი, – “მაგრამ რამდენად გამართლებული იქნება, რომ კულტურით რაციონალური ფაქტორის ნაკლებობა ავხსნათო?”

მოკლედ, ესაა ჩვენი საკითხავიც: რამდენად აუცილებელი კავშირი არსებობს კულტურასა და რაციონალობას შორის? შეიძლება თუ არა იყოს კულტურა “პრაგმატული”? ჩინეთის მაგალითი, ბუნებრივია, ერთადერთი არაა. ამჟამად აშშ-ში ვიმყოფები და ერთ-ერთი კითხვა, რასაც ალბათ ყველაზე ხშირად ვაწყდები, შეეხება იაპონელების გადაწყვეტილებას, განეხორციელებინათ ცნობილი “პერლ ჰარბორის” იერეში. “რატომ გააკეთეს ეს, რისი იმედი ჰქოდათ?” – ამის ახსნას დღესაც ბევრი ეთნოლოგი, პოლიტოლოგი თუ ისტორიკოსი ცდილობს. რაოდენ უცნაურიც უნდა იყოს, ყველაზე დამაჯერებელი პასუხი ისევ კულტურის თავისებურებებში მოიძებნება. როგორც ერთი იმდროინდელი იაპონელი მთავარსარდალი მთავრობის სხდომაზე ამტკიცებდა სრული სერიოზულობით, უმჯობესი იყო იაპონელი ნაცია ბრძოლაში გამქრალიყო “ვით ლამაზი ყვავილი”, ვიდრე მტრისაგან იაპონიის შევიწროვება აეტანა…

რისი იმედი აქვთ დღეს პალესტინელებს? რისი დაცვის პრეტენზია აქვთ მათ? რისი იმედი აქვთ ტერორისტებს? როგორ ახერხებენ ისინი, რომ სრულიად აშკარად არამომგებიანი პირობების მიუხედავად ახალ წევრების იმხრობენ? რაზე აკეთებენ მათი ლიდერები აპელირებას და რას იცავენ?

დაბოლოს, რისი სიმბოლოა დღეს ირანი? რატომ წარმოგვიდგება იგი ასეთ “საერთაშორისო საფრთხობელად” და რას უფრთხის ყველაზე მეტად დღევანდელი “ცივილიზებული მსოფლიო”?

ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა ჩვენი სტატიის ნამდვილად არც ამბიციაა და არც – მიზანი. ჩვენ ისინი გვჭირდება ოდენ საილუსტრაციოდ, რომ შევხედოთ ორ რასმე: თუ რამდენად საფრთხილოა იდენტობაზე ზეწოლა და რამდენად საშიშია კულტურის პოლიტიზება…

 

***

თანამედროვე დასავლური სახელმწიფო, სრულიად გარკვეული თვალსაზრისით, სწორედაც კონკრეტული კულტურის ნაყოფს წარმოადგენს. კერძოდ, ესაა პროტესტანტული კულტურა და მისი სოციალური ინკარნაცია – კაპიტალიზმი. ამის მიუხედავად, გამოცდილება გვიჩვენებს იმასაც, რომ მიზეზ-შედეგობრივი ურთიერთობა ამ ორს შორის ყოველთვის პირველის სასარგებლოდაა, ანუ ჯერ არის კულტურა და მერე – სახელმწიფო. ხოლო ძალადობრივი მოდელები, ანუ სადაც ჯერ სახელმწიფოა და მხოლოდ ამის შემდეგ – “ახალი კულტურის მცდელობა”, შედეგად გვაძლევს არალიბერალურ რეჟიმებს, რისი მაგალითიც ასევე მრავლადაა დღევანდელ მსოფლიოში. არაფერი იქნება ახალი იმაშიც, თუ ვიტყვით, რომ მხოლოდ არჩევნების ჩატარება დემოკრატიას ვერ უზრუნველყოფს. უკანასკნელ ხანს სულ უფრო მეტი მკვლევარი აღიარებს, რომ ჭეშმარიტი დემოკრატიის მისაღებად ძირითადი საკმაზია სწორედ ლიბერალური კულტურა და მხოლოდ ამის შემდეგ – მისი “გაფორმება” დემოკრატიად… ანუ, იმათ თვალსაზრისსაც თუ გავითვალისწინებთ, ვინც უწინარესად “სახელმწიფოთა მშენებლობის იმპერატივზე” ლაპარაკობს (უწინარესად ბ-ნ ფუკუიამას ვგულისმობ), კაცმა არ იცის, სინამდვილეში რა არის “მთავარი” და რა რას ემსახურება. ვიცით მხოლოდ ის, რასაც ვხედავთ: ხოლო ვხედავთ, რომ მსოფლიოში არსად შექმნილა ჭეშმარიტად დასავლური ყაიდის სახელმწიფო, სადაც ეკონომიკის დასავლურ მოდელთან თანაარსებობდეს დასავლურივე ლიბერალიზმი. თითქოს ერთგვარ გამონაკლისს წარმოადგენს იგივე იაპონია, და სწორედ ესაა ჩვენი ინტერესის ერთი საგანი: როგორ მოხდა, რომ სახელმწიფო, სადაც ეროვნულ ტრადიციებს (ერთობ “არადასავლურ” ტრადიციებს) ამ სახელმწიფოს მხრიდან არათუ საფრთხე არ შექმნია, არამედ – ყოველგვარი მხარდაჭერითაც კი სარგებლობდა, საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ისეთ მოდელად, რომელიც მსოფლიოს მრავალი მკვლევარის აზრით სწორედ დასავლურ მოდელს წარმოადგენს? რა არის მასში “დასავლური”? ის ხომ არა, რომ აქ სახელმწიფო (ანუ ფორმალური ინსტიტუტები) არ ძალმომრეობენ საზოგადოების არაფორმალურ ინსტიტუტებზე? ის ხომ არა, რომ სახელმწიფოს პოლიტიკა არ ხდება “მოდური” მეცნიერთათვის და ისინი უწინარესად მაინც ობიექტურობას არჩევენ და არ აძლევენ თავს უფლებას, რომ საზოგადოებას უბიძგონ ასიმილაციისაკენ ისეთი მერყევი და დროებითი მოვლენების მიმართ როგორიც პოლიტიკური პრიორიტეტებია?

უნდა ვთქვა ისიც, რომ პირადად მე სწორედაც რომ “სახელმწიფოს კაცი” ვარ და, ამასთან, ხაზგასმით პროდასავლური. ამიტომ, იქნებ, უცნაურიც იყოს ჩემგან ასეთი რეფლექსია, მაგრამ საქმე ისაა, რომ არც მე მინდა “დაუკრეფავში გადასვლა”, და სახელმწიფოსა და ერის ინტერესში კი უპირველეს ყოვლისა სწორედ იმას ვხედავ, რომ ყველამ თავისი საქმე აკეთოს და ერთმანეთს გუნდრუკი კი არ უკმიონ, არამედ – ითანამშრომლონ და ფასეულობები შექმნან.

იდენტობებსა და კულტურებზე როცა ვლაპარაკობთ, ალბათ ღირს ყურადღების მიქცევა იმაზეც, რომ დემოკრატიის დღევანდელი მცველები ძირითადად ყურადღებას აქცევენ იმას, თუ რამდენადაა დაცული უმცირესობათა უფლებები, რამდენად ექცევა ყურადღება სუბ-კულტურებს და ა.შ. და მართლებიც არიან – ეს ხომ ის სფეროებია რომელთაც ყველაზე დიდი საფრთხე ემუქრება არალიბერალურ საზოგადოებებში. თუმცა, საზოგადოების ლიბერალობა მხოლოდ სახელმწიფოსგან თავსმოხვეული სავალდებულო ტოლერანტობით ვერ იქნება მიღწეული, და ეს მით უმეტეს მართალია ისეთი საზოგადოებებისთვის, რომელთაც ჯერ საკუთარი იდენტობის პრობლემაც კი არ გადაუწყვეტიათ. ალბათ, არაა სადაო, რომ ტოლერანტობის დეფიციტი ერთგვარი კომპლექსია და სათავეს სწორედ საკუთარი იდენტობის დეფიციტში იღებს. ამიტომაა სწორედ, რომ ყველაზე ტოლერანტული საზოგადოებები იმპერიებში ცხოვრობენ და ყბადაღებული “ქართული ტოლერანტობის” ფესვებიც, ალბათ, აქვე უნდა ვეძიოთ…

ძალიან ბევრი მაგალითია ისტორიაში იმის საილუსტრაციოდ, თუ როგორ იქმნება რეფლექსია იდენტობის მიმართ (რაც შეიძლება ნაციონალიზმშიც გადაიზარდოს). ამ რეფლექსიას არ ქმნის კულტურა როგორც ასეთი, თუმცა კულტურა იდენტობის ერთ-ერთ ძირითად საფუძველს წარმოადგენს (ასეთივე საფუძვლად შეიძლება გამოდგეს წმინდად სოციო-ეკონომიკური ფაქტორებიც და იქნებ რაიმე სხვაც…). ამ რეფლექსიას ქმნის კულტურაზე ზეწოლა, ანუ ძალადობა კულტურაზე, მის იდეურ თუ სივრცობრივ მხარეებზე. ამის საუცხოო მაგალითს იძლევა პოსტკოლონიური აფრიკის ისტორია და არამარტო ის, და ამაში ალბათ დამეთანხმება ყველა, ვისაც “შავ” კონტინენტზე პოსტკოლონიური “ერი-სახელმწიფოების” წარმოქმნა\ვერ-წარმოქმნის პროცესისათვის თვალი გაუდევნებია.

ამრიგად, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება იმას, რომ საზოგადოების ინტელექტუალრი ნაწილი განსაკუთრებული პასუხისმგებლობით მოეპყროს სწორედაც დომინანტური კულტურის ობიექტურ განსაზღვრებას და აგრესიით კი არ უკუაგდოს იგი, არამედ – თვითშემეცნებას მოემსახუროს და წინ წავიდეს. ეს, ბუნებრივია, არ ნიშნავს იმას, რომ დანარჩენი “არადომინანტური” კულტურები ოდნავ მაინც უგულვებელყოფილ იქნას. მაგრამ დომინანტური (ამ სიტყვას წმინდად რაოდენობრივი აზრით ვახსენებ) კულტურის სწორი გააზრება გაცილებით ნიშვნელოვანია აქედან გამომდინარე საფრთხის აცილების თვალსაზრისით.

რეფორმაცია, რომელმაც ევროპაში თანამედროვე სახელმწიფოების ჩამოყალიბებას ჩაუყარა საფუძველი, ცარიელ ადგილზე არ წარმოქმნილა. ის ვითარდებოდა რენესანსის საფუძველზე და პარალელურად, რაც, თავის მხრივ, წარსულის ღრმა გააზრებასა და შესწავლას გულისხმობდა. ამის გარეშე ვერ იქნება ჩვენთანაც. ჩვენ თუ გვინდა, რომ ავაშენოთ ისეთი ქართული სახელმწიფო, სადაც საზოგადოება ორიენტირებული იქნება პროგრესზე და მომავალზე, მაშინ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ამ სახელმწიფოში ცხოვრობს ერი, და არაერთი ერი, რომელსაც პირველ რიგში სჭირდება პასუხები ისტორიაზე, კულტურაზე, მსგავსებებზე და განსხვავებებზე, და სჭირდება იმის დანახვა, რომ ეს განსხვავებები არის არა დამაბრკოლებელი, არამედ – ხელისშემწყობი ფაქტორიც კი ერთიანი და წარმატებული სახელმწიფოს ასაშენებლად.

შეიძლება ამის მოხერხება ზერელე ფილოსოფიური სპეკულაციებით? ფიქრობ რომ – არა. ჩვენ შეგვიძლია ბევრი ვიძახოთ, რომ განსხვავებებს “აზრი არა აქვს” და რომ “სახელმწიფო ყველას ერთნაირად მოექცევა”, მაგრამ ხალხის სიბრმავის მოიმედეობა ბევრს ვერაფერს მოიტანს ალბათ. გაცილებით მნიშვნელოვანია არა განსხვავებების წაშლა და ასიმილაცია, არამედ – განსხვავებების დადგენა და ურთიერთპატივისცემა. ხოლო პატივისცემას რაც შეეხება, ჯერ საკუთარ თავს უნდა სცე პატივი, რომ მერე სხვებისკენაც გაიხედო…

აქვე მინდა ვთქვა, რომ ბ-ნ ემზარ ჯგერენაიას, რომელსაც ეკუთვნის ზემოხსენებული ოპუსი, იმაზე ბევრად მეტში ვეთანხმები, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. მეტიც, მე რაიმეს მტკიცებას არ ვაპირებ და ქვემოთ მხოლოდ შევეცდები, რომ დავსვა ისეთი კითხვები, რომლებიც იქნებ უფრო წაადგეს საკითხის სამომავლო შესწავლას. ასევე დავსძენ, რომ ჩემის აზრით, ბ-ნი ჯგერენაია არაა ამ სტატიის “პირდაპირი ადრესატი”, რადგან აქ თავისი სიტყვა უნდა თქვან ეთნოგრაფებმა, ლიტერატურის მკვლევარებმა და ისტორიკოსებმა. მე თუ რამეში ვედავები ბ-ნ ემზარს, ესაა არა მის მიერ გამოთქმული მოსაზრებები ქართველების ამა თუ იმ ნაკლოვანებების შესახებ, არამედ ის, რომ იგი ამ მოსაზრებების ილუსტრაციას (და იქნებ, განმარტებასაც) ქართული სუფრის ფენომენზე დაყრდნობით ცდილობს. ამ სტატიის დაწერა კი გადამაწყვეტინა იმ გარემოებამ, რომ ალბათ ძნელია ქართველს უთხრა, რომ შენი ქეიფი სინამდვილეში გეიფიაო, და მერე განმარტებაც არ მისცე… ჩემი გადმოსახედიდან, ცოტა ხუმრობაგაშვებით თუ ვიტყვი, ესაა ერთგვარი “მოდური ონავრობა”, რომლის საწინააღმდეგოც მე პირადად არაფერი მაქვს, მაგრამ სამაგიეროდ ვგრძნობ ამ პასუხის საჭიროებასაც.

 

***

 

მოდით, თავიდან დავიწყოთ. ბ-ნი ემზარი თავიდანვე საუბრობს ქართული კულტურის “უფორმობაზე”, “მოზაიკურობაზე” და “უპრინციპობაზე”, რაშიც მოიაზრება არარსებობა ისეთი ერთიანი კონცეფციისა, რომელიც შეკრავდა სისტემას. სხვაგან ბ-ნი ემზარი ამას “უიდეობას” ეძახის. “ვართ კი ქართველები იდეის ხალხი?”, “თუ მხოლოდ ამ იდეებით ვთამაშობთ?”- კითხულობს იგი იქვე. ის, რომ “ქართული კულტურა ქამელეონის მსგავსად იცვლის ფერს იმისდა მიხედვით, თუ საიდან მოედინება “რძისა და თაფლის მდინარეები”, ბ-ნ ჯგერენაიას თავიდანვე გადაწყვეტილ საკითხად მიაჩნია. შესაბამისად, “ქართული უნივერსალური კონფორმიზმი” წარმოადგენს ავტორის მთავარ ტკივილს და სწორედ ამის წინააღმდეგ ილაშქრებს იგი.

მე მინდა აქ სრული გულწრფელობით აღვნიშნო, რომ კარგი იქნებოდა ბ-ნ ემზარს ცოტა მეტი განმარტება მოეცა, რადგან მე პირადად ძალიან მეპარება ეჭვი ასეთი უნივერსალური კონფორმიზმის არსებობაში და რაღაი მას სჯერა, ალბათ არგუმენტებიც საკმარისად ექნებოდა. თუმცა, ალბათ ბ-ნი ემზარი ამას თავისთავად გასაგებ ამბად მიიჩნევს და ამიტომაც ზედმეტად ყურადღება აღარ შეუჩერებია.

ამიტომ მე იმას ვიტყვი, რაც მე დამინახავს და შემიტყვია და ვნახოთ “რომელი აჯობებს”…

ის, რომ ქართული კულტურის ნიშანი “მოზაიკურობაა”, შესაძლოა მართალიც გახლდეთ. მაგრამ, რას უნდა ნიშნავდეს ეს? მკითხველს ალბათ, და ბ-ნ ემზარს ნამდვილად მოეხსენება, რომ კულტურა ფერწერულ ტილოს არ ნიშნავს მხოლოდ. ესაა ადამიანის გარემოსთან რეფლექსიის სახე, ანუ ცხოვრებისა და ყოფის, ანუ ყოფა-ცხოვრების წესი. ის, რომ შიშველი გრძნობები კულტურაში იჩქმალება, ბუნებრივია, მართალია, მაგრამ ეს კულტურის ნაკლი კი არა, ღირსებაა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ კულტურა არის ის, რის ძალითაც ადამიანი არის ადამიანი, რისი ძალითაც და რის წიაღაც ხორციელდება ადამიანის არსებობის რაღაც ფორმა, იდეა თუ კონცეფცია. შესაბამისად, მოზაიკური იქნებ, უნდა დავარქვათ კულტურას, თუ იგი მრავალსახეობრივია და მრავალფორმიანი, ხოლო რაიმე გამაერთიანებელი ძაფი ამ ფორმებს შორის არ არსებობს? თუმცა, იმისათვის რომ კულტურის ასპექტი აღწერო (არადა, “მოზაიკურობა” სწორედ ასპექტია), ამისათვის ჯერ უნდა განსაზღვრო ის.

მაგალითად, ჩვენ ვიცით, რომ ბერძნული კულტურა არის თუ იყო პოლისური კულტურა. ვიცით ასევე, რომ ეს იყო პოლითეისტური, მონათმფლობელური, და ა.შ. საზოგადოება. ვიცით ასევე, რომ ამ კულტურას ჰქონდა პერიოდები, ჩავარდნები, აღზევებები და ა.შ. ვიცით ასევე, რომ ბერძნული კულტურა იყო ძალიან მიდრეკილი ხელოვნებისაკენ და განსაკუთრებით მისი რამდენიმე ფორმისაკენ. ვიცით, რომ ეს კულტურა ქმნიდა ნაყოფიერ ნიადაგს მეცნიერების განვითარებისათვის და ა.შ. რისი ძალითაა ეს ერთიანი და არამოზაიკური კულტურა? მე ამისი პასუხი არ მაქვს. ჩემთვის კულტურის ერთიანობის ძირითადი განმსაზღვრელია ის, რაც ამ თუ იმ კულტურას ზოგადად აერთიანებს. ანუ, ბერძნული კულტურა არის ბერძნების და საბერძნეთის კულტურა; რუსული კულტურა არის რუსებისა და რუსეთის და ა.შ. თუმცა, არსებობს სუბ-კულტურებიც, მაგრამ ეს ყველგან არსებობს და არც ამის უარყოფას აპირებს ვგონებ, ვინმე.

ერთი სიტყვით, ჩემთვის სრულიად ცხადია, რომ ნებისმიერი კულტურა მოზაიკური აღმოჩნდება თუ მას დროში განვიხილავთ, და ეს – მიუხედავად იმისა, რომ ამ მოზაიკის ელემენტებს შორის გასაგები (და არა მაინცდამაინც რაციონალური და ლოგიკური) კავშირები მაინც არსებობს. ამიტომაც ვიფიქრე, რომ ბ-ნი ემზარი გულისხმობდა კულტურას მის სინქრონიულ კვეთაში, ანუ იმას, რომ იმ ტერიტორიაზე რასაც საქართველო ჰქვია და იმ საზოგადოების ყველა ფენაში, რასაც ქართველები ეწოდება, დროის ერთ რომელიმე მონაკვეთში ვერ ნახავ ერთიან ქცევას, ერთნაირ რეფლექსიას გარემოს მიმართ. მაგრამ, ხომ არც ესაა მართალი? ხომ სრულიად ცხადია, რომ იგივე სუფრა ერთნაირად ახლობელი და “თავისია” ყველასათვის ვინც საქართველოში ცხოვრობს (და არა მაინცდამაინც ეთნიკური ქართველებისათვის)? ხომ ყველა ერთნაირად თანხმდება, რომ “ჩაშვება” ცუდია, მშობელს და მოხუცს უნდა პატივი სცე, ბავშვი ქუჩაში არ უნდა გააგდო და ა.შ. მაშ, სადაა პრობლემა, რომელ “მოზაიკაზეა” საუბარი? იმაზე, რომ რაც წესად ითქმება ყველა არ ასრულებს? ცხადია, ამაზე არაა საუბარი.

ასე რომ, აქ სინამდვილეში ლაპარაკია არა მოზაიკურობაზე, არამედ იმაზე, რომ საუკუნეების მანძილზე არ არსებულა ქართული ოფიციალური კულტურა. ბ-ნ ემზარს უკვირს, რომ არ არსებობს ქართული ანდერგრაუნდი, მაგრამ როგორ უნდა არსებულიყო, როცა “მთელი კულტურა” ანდერგრაუნდში იყო გასული? რის მიმართ უნდა გასჩენოდა საქართველოში გაზრდილ ახალგაზრდას წინააღმდეგობა – რაც ისედაც არ იყო აქტუალური? მოკლედ, ამ ნაწილშიც ნამდვილად ვერ დავეთანხმები ბ-ნ ჯგერენაიას.

ცხადზე უცხადესია ისიც, რომ ქრთამისა და კორუფციის მოვლენა არ არის “ქართული წარმოშობის” ფენომენი. ეს არ ნიშნავს, ბუნებრივია, იმას, რომ ჩვენ ეს არცთუ სახარბიელო ტრადიცია კარგად ვერ გავითავისეთ, მაგრამ აქ საუბარია მის ფესვებზე და არა დღევანდელ მდგომარეობაზე. არ ვიცი რა არგუმენტები აქვს ბ-ნ ემზარს, მაგრამ მე პირადად გამიგონია უფროსი თაობისაგან და არაერთხელ, რომ იმავე ქუთაისში, რომელშიც დღეს კანონის ერთ-ერთი ყველაზე არაპატივისმცემელი ხალხი ცხოვრობს, უმცირეს სამეზობლო დავაზეც კი ხალხი სასამართლოში დარბოდა და ეს ხდებოდა ისეთ “შორეულ” წარსულში, რომ ამის მომყოლი ხალხი დღესაც ცოცხალია.

ცამდე მართალია ბ-ნი ემზარი, როდესაც ამბობს, რომ ქართულ კულტურაში მოშლილია “ტრანსმისია”, თუმცა, ისევ და ისევ, ვერ დავეთანხმები მის განმარტებაში. იგი მას განმარტავს სამი ძირითადი მიზეზით, რომლებიც კვლავ რეფორმაციის (თუ “უფორმაციის”) პრობლემასთან გვაბრუნებენ. მე მინდა ყველას შევახსენო, რომ ძველ საბერძნეთში რეფორმაცია აზრადაც არავის მოსვლია და არც არაფერი იყო სარეფორმაციო, მაგრამ როგორც იტყვიან, კანონი კანონობდა. ასევე იყო რომში (ოღონდ, კორუფციის მოზრდილი ნაზავებით, იმპერიული სფეციფიკიდან გამომდინარე), იგივე იყო ალბათ შუამდინარეთის უძველეს ცივილიზაციაში და იგივეა ნებისმიერ შეკრულ სოციუმში, სადაც ადამიანებს ერთმანეთამდე “ხელის მიწვდენა” შეუძლიათ. ზოგადად კანონი ბევრგან მუშაობს და ამას არ სჭირდება მაინცდამაინც დასავლური ღირებულებების ერთგულება. დასავლურია ის, თუ როგორია კანონი, რა ფილოსოფია უდევს საფუძვლად და რა ტიპის სახელმწიფოსთვისაა მომართული.

რაც შეეხება ტრანსმისიის მოშლას და მის მიზეზებს, რა თქმა უნდა, ეს კულტურის პრობლემაა, მაგრამ არა კულტურის როგორც ასეთის და არა კონკრეტული კულტურის, არამედ – კულტურის მის დიაქრონიულ ჭრილში, მის ამჟამინდელ გასაცოდავებულ მდგომარეობაში და იმაში, რომ საქართველო ბატონებო დღეს კვლავ უკულტურო სახელმწიფოა. შესაბამისად, ჩვენი პრობლემა ის კი არაა, რომ გვაქვს ქართული სუფრა, არამედ ის, რომ ქართული სუფრის ტრადიციის განმარტებაც კი პრობლემა გამხდარა. მე არ ვიცი რატომ ჰგონიათ ზოგიერთებს, რომ სახელმწიფოს მშენებლობას ქეიფი (ან თუნდაც გეიფი) შეუშლის ხელს? რამდენსაც გინდათ იმდენ მოგეიფე სახელმწიფოს გაჩვენებთ, წამატებულ სახელმწიფოთა რიგში პირველ ადგილებს რომ ინაწილებენ. ბოლო-ბოლო დასავლური ლიბერალიზმის ადეპტები იმას მაინც არ უნდა ამბობდნენ, რომ “გეები” რაღაცას ისე ვერ გააკეთებენ რასაც “ნამდვილი მამაკაცები”! ეს – ხუმრობაგაშვებით, მაგრამ მართლაცდა, თუკი ასეა საქმე მაშინ შემოვიღოთ ბატონო კანონი და ავუკრძალოთ ჰომოსექსუალისტებს სახელმწიფო საქმეებში მონაწილეობა… მაგრამ, ბ-ნი ემზარი ამის წინააღმდეგიცაა!

ბ-ნი ემზარი ვებერს ახსენებს და მისი ოპუსი მართლაც გაჯერებულია ვებერის იდეებით, მაგრამ მე ვერ ვხედავ, რომ ამ იდეების (რომელიც სრულიად განსხვავებულ რეალობას შეეხება) საქართველოზე და, მით უმეტეს, ქართულ სუფრაზე ექსტრაპოლაციის ავტორისეული მცდელობა წარმატებულად შეიძლება ჩაითვალოს. ტრანსმისიას დავუბრუნდეთ. ბ-ნი ემზარი რეფორმაციის სიკეთეებზე საუბრისას აღნიშნავს, რომ რეფორმაციამ ეკლესია და საზოგადოება ერთმანეთს დაუახლოვა, მოხდა სახარების “საერო წაკითხვა”. საქართველოში არც ეს და არც რომელიმე სხვა “ერესი” არ განხორციელდა და შესაბამისად, ესაა ყველა ჩვენი უბედურების სათავეც… აქ ჩვენ შეგვიძლია ვიკითხოთ: არის კი რეფორმაცია ეკლესიისა და საზოგადოების “დაახლოების” ერთადერთი ფორმა? შეიძლება კი იმის თქმა, რომ ყველგან, სადაც ეს “ერესი” არ განხორციელდა, ურწმუნო და კანონის ურჩი ადამიანები ცხოვრობენ? იქნებ, სწორედ კანონის უზენაესობის გადამეტებული გრძნობით იყო განპირობებული ის, რომ ამ “ერესის” ადგილი ვერ იძებნებოდა ასეთ საზოგადოებებში?

სიმართლე რომ ვთქვა, ვითვალისწინებ რა იმ როლს, რაც ზოგადად საგანმანათლებლო ტრადიციას მიუძღვოდა ევროპაში და რაც ენციკლოპედისტების მოღვაწეობით ერთგვარად დაგვირგვინდა, ჩემთვის ეს უცილო სიმართლეა. თუკი სადმე კანონის უზენაესობა ეჭვქვეშ დამდგარა და თუკი სადმე კანონის საბოლოო დესაკრალიზაცია და რუტინიზაცია მოხდა (და სადაც წმინდა წერილი საერო [დიდწილად - რომის] კანონს მიესადაგა), ეს ადგილი სწორედ ევროპაა. საქართველოს რაც შეეხება, უეჭველია, ასეთი არაფერი მომხდარა, მაგრამ რატომ უნდა იქცეს ეს ფაქტი იმის საფუძვლად, რომ ზოგადად კანონიერების შეუძლებლობაზე დავიწყოთ ლაპარაკი, სრულიად გაუგებარია.

ისტორია გვეუბნება, რომ თუკი სადმე ეკლესია მიიზიდებოდა ერთან, ჩვენთან ერი მიიზიდებოდა ეკლესიასთან. თუნდაც ის რად ღირს, რომ 12-ე საუკუნის საქართველოში სახელმწიფოს მიერ მმართველობის ფორმების ეკლესიიდან “გადმოწერის” მაგალითები გვაქვს და არა – პირიქით. აღარაფერს ვამბობ უფრო ადრინდელ ტრადიციაზე რომდესაც ეკლესიას თითქმის მთლიანად ეპყრა სახელმწიფოს მართვის სადავეები. ბ-ნი ემზარი ამბობს, რომ “საბოლოო ჯამში, კანონი (საღვთო წერილი) [საქართველოში, ა.ბ.] არ მონაწილეობდა თაობების აღზრდისა და სოციალიზაციის პროცესში.” მგონია, არ არსებობს საქართველოში ადამიანი, ვინც ამას დაიჯერებს. უბრალოდ, უნდა ვიკითხოთ: როდის? თუკი საუბარია კომუნისტური მმართველობის პერიოდზე – კი ბატონო, გასაგებია. ან, თუკი ვლაპარაკობთ საქართველოს რომელიმე ნაწილის ისტორიის ნებისმიერ ისეთ პერიოდზე, როცა რომელიმე რეპრესიული მმართველობა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იყო გაბატონებული, მაშინ ასევე გასაგებია ეს მტკიცება, მაგრამ ვერასდიდებით ვერ გამოდგება იგი ისეთ არგუმენტად, რომ საკუთრივ კულტურის მახასიათებლად დავსახოთ. დამაჯერებლობას არგუმენტი სჭირდება, ის კი აქ არ ჩანს.

რა ვთქვათ საკუთრივ ქართულ სუფრაზე? ჯერ ერთი, ეს არაა ორი დღის ტრადიცია და არც ორი საუკუნის, როგორც ეს გაისმა ერთ-ერთ რადიო-გადაცემაში. სამწუხაროდ მე არ მაქვს ამჟამად საშუალება რომ უშუალოდ ტექსტებთან დეტალურად ვიმუშაო, მაგრამ რამდენიმე მაგალითის მოტანას მაინც შევძლებ. ერთი ასეთი არის, რა თქმა უნდა, ვეფხისტყაოსანი, რომელიც საკმაოდ მდიდარ მასალას გვაწვდის სუფრის მაშინდელი ტრადიციის წარმოსადგენად.

რუსთაველი განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსად მიიჩნევს სუფრის ხორაგს, რომელსაც ბ-ნი ემზარი ასე განუცვიფრებია. საგანაგებოდ აღინიშნება ასევე ქეიფების ხანგრძლივობა (რვა დღე, სამი დღე და ა.შ.). თუმცა, არ ჩანს თამადა და სადღეგრძელოები. რასაკვირველია, ის რომ რუსთაველი სუფრის ამ ატრიბუტებს საგანგებოდ არ ახსენებს, ვერ იქნება იმის საბუთი, თითქოს ასეთი რამ სრულიად არ არსებობდა, მით უმეტეს რომ გვაქვს არაერთი ირიბი მინიშნებაც. მაგალითად, ფრიდონთან გადახდილი რვა თუ ცხრადღიანი ქორწილის ერთ დღეს ტარიელი ასე მიუგებს ფრიდონს:

უთხრა: ძმაო რა გარდიხდის შენგან ჩემსა ჭირ-ნახულსა!

ღმერთი მოგცემს წყალობასა, მისგან ზეცით შესახულსა!

თუ ვერა ვიქმ საწადელსა შენსა, შენთვის განზრახულსა,

არა ვნახავ სახლსა ჩემსა, არ დარბაზსა, არცა ხულსა…. და ა.შ.

ვისაც ეს სუფრის ერთ ჩვეულებრივ მიმართვას არ მოაგონებს, თავად იკითხოს… თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი პატარა მაგალითია. ვეფხისტყაოსანშიც და სხვაგანაც მოიპოვება მართლაც ძალიან ბევრი მაგალითი იმისა, რომ სუფრის ტრადიციულ ნიშნებს თვალი გავადევნოთ.

ავიღოთ, მაგალითად, “ამირანდარეჯანიანი”. აქ სუფრა და ნადიმი ყოველ დღე იმართება. “ამირანდარეჯანიანის” წაკითხვისას გრჩება შთაბეჭდილება, რომ აქ მხოლოდ სვამენ და იბრძვიან და მართლაც, სხვა რას უნდა ელოდე სარაინდო რომანისაგან? “ამირანდარეჯანიანი” მართლაც უმდიდრეს მასალას გვაწვდის ნადიმის აღწერილობისათვის. აქ ვხედავთ, რომ სუფრას აქვს თავისი წყობა (ნადიმი ამირა-მუმლთან), რომ ნადიმად ძირითადად ლაშქარი ჯდება, სამი კაცი კი მხოლოდ “სვამს” (როდესაც ამირანი ამბრი-არაბის ამბავს გაიგებს), რომ ნადიმის დროს მღერიან და ილხენენ და ა.შ. ისევე როგორც ვეფხისტყაოსანში, აქაც ვხედავთ, რომ ნადიმი გაიგივებულია წყალობასთან, საბოძვართან, სიუხვესთან. არავინ იხდის ნადიმს ისე, რომ სიუხვე არ აჩვენოს და საბოძვარიც არ გასცეს. აქედანვე ჩანს სუფრის სიმდიდრის, ხორაგის მნიშვნელოვნებაც.

ერთი სიტყვით, ჩემთვის პირადად საკმაო სიცხადით დგას, რომ ქართული სუფრა – ეს არის უწინარეს ყოვლისა სარაინდო ტრადიცია, სადაც გრძელდება შეჯიბრი მაშინ, როცა ბრძოლის დრო და ადგილი არაა. ამის მიუხედავად, პირდაპირ ნადიმის დროს იმართება ბუმბერაზთა შერკინებები და ა.შ.

ბუნებრივია, რომ ეს ტრადიცია ფართოდ იქნებოდა გავრცელებული საქართველოში და იყო კიდეც. ბუნებრივია ისიც, რომ მის შინაარსს შექმნიდა ის ძირითადი რწმენები, რაც საზოგადოებაში იყო გაბატონებულ-ფესვგადგმული და ასეთი იყო ქრისტიანობა. არ ვიცი, რატომ უკვირს ბ-ნ ემზარს ის ამბავიც, რომ სუფრაზე ხდება “გულის გადაშლა” და მისთ. (თუმცა მე ვერ ვიხსენებ, რომ ვინმე ნორმალურს სუფრაზე “მიყვარხარ” ეთქვას). გულის გადაშლა სინამდვილეში უნდა მომდინარეობდეს რაინდული აღიარებიდან, თანამეინახის შექებიდან, მასპინძლის სიუხვის შექებიდან, რაინდისთვის მკლავისა და გულის შექებიდან და არა – რაიმე ფსიქიური გადახრიდან თუ სიმახინჯიდან. არ უნდა დავივიწყოთ ალბათ, აღსარების ქრისტიანული ტრადიციაც და ა.შ. და ა.შ.

ერთი სიტყვით, მე მიმაჩნია, რომ ქართული ნადიმი ჩამოყალიბდა როგორც სარაინდო სერობისა და ქრისტიანული ტრადიციის ერთგვარი ნაზავი, თუმცა უნდა ითქვას ისიც, რომ საზოგადოების ფენების მიხედვით, ნადიმი “მიმოდის” ღრეობასა და სერობას შორის, და ქრისტიანობაც – შესაბამისად, ღრმა ფილოსოფიასა და ბალაგანურ ვერსიას შორის. ესაა და ეს! არაფერი განსაკუთრებული საფრთხე ქართულ სუფრას არ მოუტანია და “არ აპირებს” არც ამის შემდეგ. არანაირი მტერი მისი სახით არ ყავს ბატონო ჩემო საქართველოს პროდასავლურ პოლიტიკურ კურსს! თუ გაგივლიათ მიუნხენის იმ ლუდხანაში, მგონი ათასხუთას კაცს რომ იტევს და ავი ენების თანახმად, ჰიტლერის საყვარელი ბარი რომ ყოფილა, რასაც დღეს იქ განიცდით ორმოციოდ ევროს ფასად (ამის ზემოთ თქვენი ჯიბე და გაძლებაა...) იმაზე საშიში არაფერია ნაღდად ქართულ სუფრაში…

დაბოლოს, მივუბრუნდეთ ისევ ტრანსმისიას. იგი რომ მოშლილია და არ მუშაობს – ფაქტია. ჩვენ ვამბობთ, რომ ქართულ ნადიმს აქვს დამაჯერებელი “ალიბი” და არაა აქ რამეში დამნაშავე. მაგრამ, ხომ ფაქტია მაინც, რომ გადაცემათა კოლოფი ჩაშლილია?!

თუმცა, ამაში დამნაშავე ჩანს იგივე ფაქტორები, რამაც თავად ნადიმის გადაგვარება გამოიწვია იმ ზომამდე, რომ თურმე ზოგიერთები ერთმანეთს “მიყვარხარ”-ო ეუბნებიან და მერე რცხვენიათ თავიანთი აღსარების… კერძოდ, ესაა საბოლოო ჯამში ძალიან ბანალური მიზეზი – რომ არ გვქონდა ქართული სახელმწიფო, ხოლო სხვის ომში ყოყოჩობაც არ იყო, როგორც ჩანს, დიდად სახალისო. შესაბამისად, არ არსებობდა სუფრის ალტერნატიული სარაინდო სივრცეც. ამიტომაც, მხოლოდ სმაში და ქილიკში შეჯიბრებამ თანდათან აზრის დაკარგა დაიწყო.

აქ ალბათ იმ მკითხველისთვის, ვისაც ბ-ნი ემზარის ხსენებული ოპუსიც წაკითხული აქვს, ცხადი უნდა იყოს, რომ მის არაერთ ფორმულას პირდაპირ ვიზიარებ, თუმცა იმ განსხვავებით, რომ სხვა განმარტებები მაქვს. მე მიმაჩნია, რომ ქართულმა სუფრამ, ისევე როგორც ქართულმა კულტურამ ზოგადად, შეასრულა განმსაზღვრელი როლი ერის იდენტობის გადარჩენის საქმეში, როცა ამისი პოლიტიკური საფუძვლები უბრალოდ არ არსებობდა. ეს გარემოება კი პირადად მე კიდევ ერთხელ შემახსენებს, კულტურას თავისი გზა აქვს და პოლიტიკას კი – თავისი. სხვისა არ ვიცი და, საქართველო კი ამ გზით ივლის კიდევ დიდხანს… და ნუ მოვიტყუებთ თავს, რომ ჩვენ “ვერშემდგარი ევროპელები” ვართ, და ნუ ვინაღვლებთ ამაზე. ჩვენ ვართ ის ვინც ვართ, არც ვინმეზე ნაკლებები და არც ვინმეზე მეტები. ძირითადი, რაც ჩვენ მოგვეთხოვება (არა როგორც სახელმწიფოს, არამედ – როგორც კულტურის მატარებლებს), არის ის რომ გავხდეთ ცივილიზებულები და ჩვენი თავისათვის გარედან (და არა ჯურღმულიდან ან უკანალიდან) შეხედვა შევძლოთ.

ერთი სიტყვით, იმისათვის, რომ კანონი კანონობდეს და კაცები ერთმანეთს სიყვარულს არ უხსნიდნენ, საჭიროა, რომ სახელმწიფომ დროზე დაიწყოს საზოგადოების სარკის ფუნქციის შესრულება და ეს საქმე მხოლოდ და მხოლოდ ისევ სუფრაზე არ იქნეს დატოვებული, თორემ სუფრა სარკედ კი გამოდგება, მაგრამ ვერაა ისეთი მონუმენტური სარკე, რომ შიგ მთელმა ერმა ერთბაშად დაინახოს თავისი თავი. სუფრა ერთგვარი ჯიბის სარკეა, რომელშიც მხოლოდ თმების ზერელე შესწორება თუ ივარგებს, ან მუწუკების გამორწყვა…..

სათაურში კითხვას ვსვამდი: “უკულტურო სახელმწიფო?” ამაზე დღეს მხოლოდ თეორიული პასუხი შეიძლება გაიცეს. დანარჩენს კი მომავალი გვიჩვენებს. ვარდების რევოლუციამ საქართველოში ძალიან ბევრი რამ შეცვალა და ისეთი შეგრძნება მაქვს, რომ პირველად საუკუნეების შემდეგ გაჩნდა შანსი, რომ ქართული სახელმწიფო ქართულივე საზოგადოების სარკედ იქცეს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყველა – მტყუანიც და მართალიც ამ სარკეში იყურებოდეს და თავის გარეგნობაზეც შესაბამისად ზრუნავდეს. ჩვენ ყველამ უნდა ამ სარკის ფუნქცია შევასრულოთ ერთმანეთისათვის. მე მივესალმები ბ-ნ ემზარს, რომელმაც ეს საინტერესო თემა წამოწია და იმედი მაქვს, რომ კორექტული დისკუსიის საზღვრებში მთლიანად ჩავეტიე. ხოლო თუ რამეში მეც ვცდები, კონტრარგუმენტების მხოლოდ მოხარული ვიქნები, მით უმეტეს, რომ პირადად მე ნაკლები შანსი მაქვს, რომ კონკრეტულად ამ თემას ოდესმე უფრო დეტალურად და ღრმად “ჩავუჯდე”…