საიდან მოდის “თამადა”?

ოლეგ გოლიაძე

“თამადა” ქართული სიტყვაა და უთარგმნელად არის შესული მეზობელ ხალხთა ენებში”, – სათანადო კატეგორიულობით გვარწმუნებს ჟურნალის – “თამადა” – სოლიდური სარედაქციო საბჭო (”თამადა”, ¹1, 2003 წ.). მეტიც, ზოგიერთი სპეციალისტ-მეცნიერი უფრო შორს მიდის და აცხადებს: “...არაბულ, თურქულ და სპარსულ ენებში სიტყვა “თამადა” არ ჩანს” (თ. ღლონტი).

ასეა კი სინამდვილეში?!.

დადგენილ-დაზუსტებულია, რომ სიტყვა-ცნება “თამადა” არ მოიძიება ქართულ საისტორიო, მხატვრულ, ლექსიკოლოგიურ, ბიბლიურ წყაროებში XIX საუკუნის ბოლომდე – სიტყვა-ცნება “თამადობა” პირველად ფიქსირდება დავით ჩუბინაშვილის “ქართულ-რუსულ ლექსიკონში” (სანკტ-პეტერბურგი, 1887 წ.).

ვთქვათ აქვე: ვფიქრობთ, უხერხული და არაფრისმომცემია ბიბლიური ზირაქის წიგნის (თუნდაც აპოკრიფულის) მონაცემებით ხელოვნური მანიპულირება – “თუ თამადად დაგსვეს”... “თამადას დარბაისლური სიტყვა შეშვენის”... (იხ. გაზ. “24 საათი”, ყოველთვიური დამატება “მარანი”, 24.II.2007 წ., ¹2 (4)).

ასევე ცალმხრივი და კვლავ და კვლავ არაფრის მომცემია აქცენტირება იმისა, თითქოს “ეს ფაქტი მიუთითებს იმაზე, რომ ამ პერიოდისათვის სიტყვა “თამადა” არ იყო დამკვიდრებული რუსულ სალიტერატურო ენაში”... (თ. ღლონტი), მაგრამ ისმის კითხვა: საკუთრივ ქართულ სალიტერატურო ენაში (და არა ყოფით ცხოვრებაში) იყო კი “თამადა” დამკვიდრებული?.. სამწუხაროდ, ვერ იხილვება, მაგრამ ეს როდი ნიშნავს იმას, რომ XVIII-XIX სს.-მდე “სიტყვა “სადღეგრძელო” (ისევე როგორც “თამადა” ან “ტოლუმბაში”) არ არსებობდა” (ლ. ბრეგაძე), თუნდაც სხვადასხვაგვარი ნაირსახეობითა თუ ტრასკრიფციით...

არაერთგზის და არაერთმნიშვნელოვნად შენიშნულია, რომ “თამადა” რთული სიტყვაა, შესაძლოა, ის კომპოზიტი იყოს. ქართული ტრადიციული ყოფის, ქართული პურ-ღვინის, ეთნოგრაფიის ჩინებული მცოდნე, მწერალი ნუგზარ შატაიძე მართებულად გამოთქვამს გუმანს შესახებ იმისა, რომ სიტყვა-ცნება “თამადის” ადრინდელი ფორმა იყო “თავმადა”.

მაინც, საიდან უნდა მომდინარეობდეს “თამადა”?

კატეგორიული განცხადება იმის თაობაზე, რომ “არაბულ, თურქულ და სპარსულ ენებში სიტყვა “თამადა” არ ჩანს”, მთლად მართებული არაა... სიტყვა “თამადა” არაბულ სამყაროში არსებობს და ჰქვია სინაის ნახევარკუნძულზე ერთ-ერთ პატარა დასახლებულ პუნქტს, ქალაქს – “ბირ-თამადა”, – რაც იმაზეც მიუთითებს, რომ სიტყვა-ცნება, ტოპონიმი – თამადა” – არსებობდა (ან, ეგების, არსებობს კიდეც ჩვეულებრივ ყოფით ცხოვრებაშიც...); ქართველ არაბისტებს მართებთ ამის კვლევა...

დაკვირვებული მკითხველი, მით უფრო, სპეციალისტი-მეცნიერი, ბუნებრივია, დაეჭვდება: გულუბრყვილო ტოპონიმ-ეტიმოლოგიასთან ხომ არა გვაქვს საქმე?.. ვთქვათ, ასეთებთან – “მოსული”, “ჯიბუტი”?.. ან უბრალო დამთხვევა-ასოციაციასთან?..

ვჩქარობ, განვაცხადო, – არა!..

არაბულ სამყაროსა (ეგვიპტე, იორდანია, სირია, საუდის არაბეთი, ლიბანი, ერაყი) და ისრაელის დაპირისპირებამ მკვეთრად იჩინა თავი 1967 წელს, რისი კულმინაციაც გახლდათ ე. წ. “ექვსდღიანი ომი”, რომელიც მსოფლიო ისტორიაში ძალთა უმაგალითო უთანასწორობითა და უიშვიათესი ტაქტიკური ქმედებებით უნიკალურია, ხოლო შედეგი კი – განსაცვიფრებელი და არნახული: სრული მატერიალური და იდეოლოგიურ-სულიერი კრახი არაბული შეიარაღებული ძალებისა, რომელთა მატერიალურ-ტექნიკური აღჭურვა მთლიანად რუსულ-საბჭოური გახლდათ!

მკითხველი მართებულად შეამჩნევს კალმის გაქცევას: სად არაბეთ-ისრაელის ომი და სად “თამადა”?!.

მოგახსენებთ...

ომის დამთავრების შემდგომ ებრაელი გენერალი ადონი ერთ-ერთ რუსულ გაზეთში გამოქვეყნებულ ინტერვიუში შეუნიღბავი იუმორით წერდა: ეგვიპტის სამხედრო დასახლება-ქალაქების დაბომმბვისას ამა და ამ ქალაქმა მეორეს ვერ გაუწია სათანადო “собутильник”-ობა და მასაც იგივე ხვედრი ხვდაო წილად... მაშინ ეს განცხადება გამედიდებული სამხედრო პირის, გენერლის არცთუ გონებამახვილურ, ნიშნისმიმგებურ თქმად მივიჩნიე... თურმე, ამაოდ!..

შემდგომ, 1975 წელს გამოცემული რ. და უ. ჩერჩილების “ექვსდღიანი ომი” ჩამივარდა ხელთ, რომელიც, სამწუხაროდ, დღესაც კი არაა თარგმნილი ქართულ ენაზე. ესაა უნიკალური წიგნი არა მხოლოდ ომების სტრატეგია-ტაქტიკის თვალთახედვით, არამედ იმ თვალსაზრისით განსაკუთრებით, თუ ვით ძალუძს პატარა, თითქმის შეუმჩნეველ ქვეყანას წინააღმდეგობა გაუწიოს, თავი დაიცვას რიცხვმრავალი ძალმომრეობისაგან, უფრო მეტიც – გაიმარჯვოს კიდეც!

ჩერჩილების წიგნში ბევრი რამაა: ტაქტიკური სქემები, შეტევათა მიმართულებანი, ტაქტიკურ-სტრატეგიული გათვლები, ნუსხები, რუკები... და აი აქ, ამ წიგნში ხელახლად, ამჯერად უკვე თვალნათლივ წავაწყდი იმ ქალაქის ადგილმდებარეობასა და სახელწოდებას, ზემოთ რომ მოგახსენეთ. ქალაქი მდებარეობს სინაის ნახევარკუნძულზე, ეგვიპტის ტერიტორიაზე და ჰქვია “ბირ-თამადა”, რაც არაბულ ენაზე ნიშნავს “ჭას” ან “წყაროს თანამეინახეთა”. აშკარაა, არაბულ ენაში არსებულა ცნება “თამადა” (თანაც ჩვენთვის საინტერესო კონტექსტით). გასაგები ხდება ებრაელი გენერლის ენამწარობა – ბირ-თამადას სამხედრო-საჰაერო ძალები ვერაფრით დაეხმარა თანამებრძოლთო...

მტკიცება იმისა, რომ არაბულში ქართულიდან შევიდა “თამადა” ან პირიქით, ქართულმა შეისისხლხორცა არაბული, ჩვენ ვერ გვეხელწიფება და, ვფიქრობთ, ეს არცაა ამჯერად არსებითი. ერთობ საინტერესო და გასაკვირველად აუხსნელი (ჩვენთვის მაინც!) ისაა, რომ თუ ქართულ ენაში არაბობის ბატონობის პერიოდში არსებობდა ცნება “თამადა”, შემდგომ ვით გაქრა სიტყვა-ხმარებიდან ქართველთათვის ესოდენ თვისიერი რამ? ანთუ – შესაძლოა, არაბულში ქართულის გზით შევიდა, რაც გამორიცხული არაა, მაგრამ, საკვირველია, სხვა ენა, არაბული გავამდიდრეთ ჩვენეული ცნებით და თვით ჩვენი საუკუნოობით დავივიწყეთ?

გადაჭრით ვერაფერს მოგახსენებთ; ისე კი, ნათელია, აღმოსავლური სამყაროსათვის უცხო არ ყოფილა “თანა სმა”, “თანა ღვინისა სმა” (“ვისრამიანი”...).

ახლა პირველსავე სიტყვას მოვიდეთ... პირადად ჩვენ სიტყვა-ცნების – “თამადა” – ქართული წარმომავლობა-რეკონსტრუქცია (თუკი ის დანამდვილებით ქართულია!) ასე გვესახება: 1. ერთ-ერთმა უძველესმა ხელნაწერმა შემოგვინახა ტერმინი – სახელო” – “თავი მაგიდესაი”, ე. ი. სუფრის, მაგიდის თავი. ზემორე მონაცემით, აქედან: თავი მაგიდისა>თავმაგიდა>თავმადა>თამადა; 2. მამითადი//ნადი საქართველოში ჩვეულებრივი, ყოფილი მოვლენა გახლდათ. ეს ეთნოგრაფიული ინსტიტუტი ჯერაც ცოცხლობს, სასოობს თავისი ამა თუ იმ ელემენტებით. მამითადსაც და ნადსაც (რომელთაც მუშაობის შასრულებისას უეჭველად მოჰყვებოდა ქართული საჭირნახულო, საწესო სუფრა) ჰყავდა ხელმძღვანელი (გურიაში ნადის გამრიგეს თავი ნადი ერქვა; ასევე იქნებოდა, სავარაუდოდ, სხვაგანაც), გამრიგე, გამგებელი, თავკაცი, მოთავე, ე. ი. თავი მამითადი>თავმამითადი>თავმადა>თამადა... ყველაფერი ეს, ცხადია, მოსაზრება-ვარაუდია და არა კატეგორიული მტკიცება.

შესაძლოა, ლინგვისტურ-ენთამეცნიერულ ლაბირინთებში დიდად გზაგაკვალული და მეშანდლე არ გახლდეთ, მაგრამ ოპონენტებს გულითადად ვთხოვ, ცუდუბრალოდ ქვათა სროლას ნუ დამიწყებენ, თუნდაც იმის გამო, რომ მათეულ პროფესიულ-საჭირბოროტო, კარგა ხნის გასაკეთებელს ერთი რიგითი ლიტერატორი შეეჭიდა, თანაც მხოლოდ იმის გამო, რომ ყოველივე ამის შესახებ ბევრი უფიქრია, ბევრი უძებნია-უკითხავს, პასუხისათვის კი ვერსად მიუგნია...

© „მარანი“