კაფიობა და სუფრა

ალექსი ჭინჭარაული

ისტორიიდან

როგორც ჩანს, შაირობა-კაფიობას საკმაოდ გრძელი ისტორია აქვს. ყოველ შემთხვევაში რუსეთში მცხოვრები თავადაზნაურების სუფრებზე ხშირად იმართებოდა ლექსით შეჯიბრებები. დავით გურამშვილი ბრძანებს:

ჯავახიშვილს გამალექსეს, მოშაირეს ჩემებრ ცუდსა,

პირად დმელსა, ტანად მჭლესა ვით ნუჟრიანს ხესა მრუდსა;

რაც მე უთხრი, მას მიაჩნდის, ვით ნარცეცხლა უკან კუდსა,

ბევრჯელ ისე იმწვიტინის, კოტვით ძირს დასცემდის ქუდსა.

გავიხსენოთ მეორე ქართველი პოეტი ბესარიონ გაბაშვილის (ბესიკის) ამავე ყაიდის ლექსის ("მზეჭაბუკ ორბელიანს“) ერთი სტროფი:

"დამპალო ლეშო, თვალხენეშო გულღადარაო,

ეშმაკთ ბუდეო, ბეჭმრუდეო, კერპთ სადარაო,

არუზიანო, კუზიანო, მაწუნწარაო,

ხილვად საშიშო გულმავიშო, გარსაგარაო

მე შენი ქება მომენება, არ დავფარაო!“ და სხვ.

თავად-აზნაურთა და დაბალი ფენების კაფიებს შორის ერთი არსებითი სხვაობა შეინიშნება: პირველთ, ასე თუ ისე, სოციალური პრობლემები მოწესრიგებული აქვთ და ერთმანეთს სხვა ნაკლს, მაგ. ფიზიკურს, აყვედრიან. მდაბიოთა კაფიები კი სოციალური ყოფის სხვადასხვა, მრავალგვარ საჭირბოროტო საკითხს მოიცავს.

ბესიკის მიერ მოხმობილი მხატვრული ხერხი (ქებით გინება), შაირ-კაფიებში აუტანლობამდე არის გავრცელებული.

ვაჟა ბრძანებს: "დედა–ჩემი იყო ივრისპირელი ქალი სოფელ სხლოვნიდან, ფხლიკიანთ გვარისა, სადაც მოსახლეობენ დღესაც მისი ნათესავნი. სათემო გვარი ფხიკლეშვილებისა არის გაბიდოური. ღვიძლი ბიძა დედა-ჩემისა პარასკევა პირველი მოლექსე იყო ფშავში. იმან შექმნა სატირული ლექსები და დღესაც ყველა ფშაველი იმის ჰანგზე "ლექსობს“; საუბედუროდ, წერა-კითხვა სრულიად არ სცოდნია, რომ ქაღალდის წყალობით შენახულიყო მისი ნაწარმოებები, თუმცა მისი ლექსები დღესაც ცოცხლობს, იმათ დღესაცა მღერის ხალხი. ეს ლექსები ღრმა იუმორით არიან სავსენი“ (ვაჟა-ფშაველა, თხზულებთა სრული კრებული ათ ტომად, ტომი X, 1964 წ. გვ. 134).

ვაჟას ძმას, კარგ მწერალს, პოეტს და ფოლკლორისტს თედო რაზიკაშვილს ჩაუწერია პარასკევასი და მისი მეტოქეების რამდენიმე ზემოთ ნახსენები "ქებით საგინები“ ლექსები. ნიმუშად დავიმოწმებ პარასკევას მეტოქის ლექსს პარასკევასადმი, პარასკევას პასუხს თ. რაზიკაშვილის სქოლიოებითურთ და პარასკევა გაბიდოურის ერთ ავტობიოგრაფიულ ლექსსაც.

სხლოვანსა პარასკევაი

"პარასკევა ღარიბი იყო, სხლოვანში ცხოვრობდა. ერთი საცოდავი სახლი ედგა. პარასკევა ალექსეს. მგლოვიარე იყო და ლექსს ვერ იტყოდა პარასკევა. იმისმა მტრებმა ამ დროთი ისარგებლეს და ქვემოთ მოყვანილი ლექსი გამოუთქვეს)“:

სხლოვანსა1 პარასკევაი აშენებს ქალაქივითა,

მურგვლივ2 გალავან მაავლო, მაიგდო ივრის პირითა,

ლიბოდ3 ჩაყარა ტყვიაი: "წყალმ არ აწყინას პირითა!“

გამართა სარაიები, დაჰხურა კალა-რკინითა.

სარაიაზე წამოდგა, გამაანათა პირითა4.

ბოდა-დევაში5 ამბობენ: "მზე თუ ამოდდა დილითა,

ან ი მცხრალ6 მთვარე იქნება მოსული გორის-პირითა!“

მიდგებ-მოდგება ბუბაი7 კარზე ქოშების ბდღვინვითა8,

უჯავრობს9 მუახლეებსა: "ნუ გამაღვიძებთ დილითა!“

ელიზბარ მეზობლები ჰყავ, წველას მიართომს10 ქილითა.

ცხენს შაჯდა პარსაკევაი, მინდვრები გააჯირითა.

ახლა ხელმწიფეს მაჰხსენდა პარასკევაის პირითა:

"გუმბრით რად გინდა სურსათი ნაზიდნი ცოდვა-ჭირითა

ჩემგან მიიღე ბატონო, დარ-ურემს მოგცემ ქირითა!“

1. სოფელია ივრის მარცხენა ნაპირზე, თიანეთის ზემოთ. 2. მურგვლივ - ირგვლივ. 3. ლიბო - საძირკველი. 4. პარასკევა ძალიან შავი ყოფილა. 5. ბოდა-დევა სოფლის პირდაპირ არის, სოფელია დასავლეთით. 6. გამსილი მთვარე, ბადრი, კლებაში წასული. 7. ცოლი პარასკევასი. 8. ბდღვინვა - ლაპ-ლაპი, პრიალი. 9. უჯავრდება მოახლეებსაო. 10. მიართობს - მიართმევს.

ლექსი სთქვა პარასკევამა

"(პარასკევა მგლოვიარედ იყო და დროებით ბოღმა გულში ჩაიკლა. როცა გლოვის ვადა გავიდა, შეუთვალა ვიზედაც ეჭვი ჰქონდა)“:

ენას ჩამედვა ბორკილი,1 ყალან2 მამერგო ხთისაო,

ეგ თქვენ რად გაგხარებიათ, კიდევაც გავტეხ ლხინსაო3.

ლექსი სთქვა პარასკევამა, ჯავრ არ შაჭამა მტრისაო;

არც იცის დაარავება4, არც დაბრალება სხვისაო.

დავითოს ულექსებივარ ხუმარათ ფოთის შვილსაო.

ეგ მე რად მაშაირებდა მოჯამაგირე სხვისაო?!

ეცდება დიაკვნობასა, აღარ იძინებს ძილსაო,

ეგ თავის ბიძაშვილები საწყვით აძლევენ ფქვილსაო.

ლომო5 შე ბატარათაო, რადარა გდიხარ ჭკვითაო?

შენ ორპირ გიბავ გუთანი, მე დარ სუ(ლ) სხვასთან მიბაო6.

რვა-თვალ გიბრუნავს წისქვილი, სახლ ქვიტკირისა გიდგაო,

ვინა გყავ სახლის ოსტატი? სარკის ფანჯარა გიბაო

მა(გ) რვის წისქვილის ნამინდი ჯალაფთ არ გიწმენდს პირსაო7,

კავკავსა-დ’ ნასრიაშია ისრივ სიარულ გინდაო8.

1. ვითომ: მგლოვიარეობის გამო დახშული მაქვს პირიო. 2. ყალანი - ბეგარა. (საბას ლექსიკონი). 3. კიდევაც ვილხინებო. 4. უარის თქმა. 5. ლომი კაცის სახელია. 6. შენ ორი ხარ-გუთნით (ოთხი (ხარით) ხნავ, მე კი ერთი ხარი მყავს ჩემსავით ღარიბ ერთხარიანთან შებმული და ორი ოჯახი ამ ერთი ხარ-გუთნით ვხნავთო (ა. ჭ.). 7. ვითომ: დღიურად არა ჰკმავისთო. 8. პურის სასყიდადა კავკავსა (= ვლადიკავკაზსა) და ნასრიაშ (= ნაზრანში) ისევ უნდა იაროო (ა. ჭ.).

პარასკევა

"(პარასკევას თუ რად დაარქვეს ეს სახელი, თვითონვე გვიამბობს. პარასკევა დათვს მიხდომია სოროში, "პარასკევავ, გამოდი კარში!“-ო. გამოუვარდა მართლაც დათვი და კარგა დაბუბნა. მას აქეთ დაარქვეს პარასკევა)“

მიუÃე პარასკევასა: "დათო, გამოდი ველადა!“

გამომივარდა ჩაინი, გამიკალუა ძნელადა1

ჭიჩუელთ2 ახალგაზდეებს გაჰხარებია ყველათა, -

აიმას გაუვაზირონ, რო გამაუხრეს მელათა.

ცალ გვერდი გამაუჭამეს, ვერ მიიტანენ მთელასა,

ჩემის სიკვდილით ბეჩავთა ვინ მისცემს აზომხევასა3.

1. როგორც კალო, ისე გამლეწაო. 2. ჭიჩო სოფელია ფშავში. 3. პარასკევა

გაბიდოურების თემისა იყო. ჭიჩოვლებსა დაგაბიდოურებს დავა ჰქონდათ აზომხევზე, არა ჩემია და არა ჩემიო.

შნშნ. სამივე ლექსის პარაგრაფი თ. რაზიკაშვილს ეკუთვნის. ეს მესამე პარაგრაფი იწვევს შენიშვნას. რაზიკაშვილების ბიძა რომ დათვს დაუბეგვავს, ეს ფაქტია, მაგრამ გაუგებარია, რატომ ეძახოდა იგი დათვს "პარასკევა“-ს? არსებობს ასეთი ლეგენდა: რომელიღაც სოფლის მკვიდრთ კვირის დღეებიდან პარასკევი დაკარგეს. წავიდნენ მოსაძებნად და გადაეყარნენ დათვს, რომელიც დაფრთხა და გაექცა. დაედევნენ: "სწორედ ეს არის ჩვენი პარასკევი და დავიჭიროთ“-ო. დათვი სოროში შეუძვრა. შეგზავნეს კაცი დათვის გამოსაყვანად, რომელიც შემდეგ თავმოჭმული გამოათრიეს და სხვ.

პარასკევამ თავი გაიქილიკა, იმ ლეგენდის გმირად წარმოაჩინა თავი და თიკუნიც აქედან მიიღო. შთამომავლებს კი ეგონათ, რომ მათი წინაპარი თავის ნამდვილ თავგადასავლს გადმოსცემდა ლექსში.

საინტერესო ისიც არის, რომ ამ ლექსში ნახსენები სიტყვა ჩაინი (გამამივარდა ჩაინი) დათვის ქისტური სახელის (ჩა-) ნათესაობითი ბრუნვის ფორმაა, ხოლო გაბიდოურთა ერთი შტო-გვარის - ფხიკლეშვილების - ამოსავალი სიტყვა ფხაკალ აგრეთვე ქისტურია (შდრ.: ქართ. კურდღელაშვილი, კურდღელაიძე, ვაჟას პოემა "სულა და კურდღელა“ და სოფელი კახეთში კურდღელაური).

დავუბრუნდეთ სუფრას.

უუწმაწურო და შაირ-კაფიები და ანეკდოტები ქართულში (და, რამდენადაც ვიცი, სხვა ენებშიაც) საკმაოდ იშვიათად იპოვება. მოლექსე-მოშაირეთა ენით რომ ვთქვათ:

შაირ-კაფიებს შიგდაშიგ

სკაბრეზულებიც უხდება,

ოღონდ ზომაზე, (არ ვარგა

გაკოტეტ-გავახუშტება!)

ერთადერთი გამოსავალი ეს არის: სკაბრეზულის ნაცვლად ნახმარ სიტყვას ბრჭყალებში ვსვამ და გამგებმა უნდა გაიგოს.

მეგობრის მისამართი

რომელიღაც დღესასწაულზე გოგილომ ხვავრიელი სუფრა გაშალა და ნათესავ-მეგობრები მოიწვია. მათ შორის აღმოჩნდა სამამულო ომის დროინდელი ფრონტელი მეგობარი ზონზროხა ვანიაც. შორეული სტუმარი თამადის ახლოს დასვეს. რამდენიმე სადღეგრძელოს შემდეგ სტუმარმა სიტყვა ითხოვა და თქვა: "- Мы, с Гогило вместе жили, вместе ели, вместе пили, вместе спали, а что самое главное, вместе воевали“-ო, ხოლო, როცა მე მძიმედ დავიჭერი, გოგილომ არ მიმატოვა, ზურგით გამომიყვანა სამშვიდობოსო. ეგ კი არა შემდეგ ხალათის ჯიბეში ბოლკნოტის ფურცელი აღმომაჩნდა ქართული ჩანაწერით, რომელიც მე, ცხადია, ვერ წავიკითხე, ალბათ თავისი მისამართი დამიტოვა. მე იმ ფურცელს როგორც რელიკვიას ისე ვინახავ და სიკვდილამდე შევინახავ“-ო, და გაცრეცილი ფურცელი თამადას გადასცა. თამადამ ჩამარცვლით დაიწყო კითხვა: "რა მძი-მე ყო-ფი-ლა-“ და, რაკი გოგილოს მეტყველების სტილს კარგად იცნობდა, შეჩერდა, სუფრას ბოდიში მოუხადა: "ნაწერი კარგად აღარ იკითხება“-ო, თან ფინალის რედაქციისათვის მოემზადა და თავიდან დაიწყო: "რა მძი-მე ყო-ფი-ლა ეს კე-თილ "მო-კლუ-ლი“ და უმალ ტაში დასცხო, სუფრა ტაშზე აიყოლია, განსხვავებული სასმისიც მოითხოვა, რელიკვია პატრონს მოწიწებით გადასცა და განსაკუთრებული აზარტით და ენთუზიაზმით დალია რუსი და ქართველი ხალხის მეგობრობის სადღეგრძელო. კახური სუფრა ეშხში შევიდა...

დასაყოლებელი

- ამბობენ, მიხო ქვევრში ჩავარდაო!

- მართალია.

- დაიხრჩო, კაცო?!

- დაიხრჩო კი არა!.. სამჯერ ამოძვრა დასაყოლებელი ხაშლამითვინა! მგონი ეხლაც იქა ზის.

სუფრის სამზადისი

Gა) (კახეთში)

- სამწვადე ჩემია!

- ღვინო, აგე მიტუასი.

- მაგიÁ ღვინო არ ვარგა!

- ვისი, ჯო, ჩემი ღვინო?!

საქმე აეწყო.

ბ) ყაზბეგში

სამი მოხევე და სერგა მარსაგიშვილი (ნაბახუსევები)

I. პურ-ყველი მაქუ, ცხო არცრაÁ არა მაქუ.

II. ერთი კილო სელოტკაი მაქუ...

III. წუხალა ჩუენებს არაყი გამოუხდია...

სერგაი: Начинайте! - სერგას სუფრისთვის შესამატებელი მეტი არაფერი ჰქონდა და არც სჭირდებოდა.

თვითონ მაიტანა

მიხომ ერთი თავი თუშური ყველი იყიდა ოჯახისთვის. სახლის კიბეები აათავა, ზარი დარეკა, მაგრამ ვიდრე კარს გაუღებდნენ, გულმა უმტყუნა, ჩაიკეცა და უცებ დალია სული.

ქელეხის უფროსი სიას ადგენს:

1. ღვინო - მიტუამა +

2. ხორცი - შაქრომა +

3. ლავაში - კაკომა +

4. ყველი - თვითონ მაიტანა +

5. .......................................

© „მარანი“